معرفت

مهم ترین آسیب جنسى دوران نوجوانى و راه کارهاى پیش گیرى و درمان

على احمد پناهى

(دانش آموخته حوزه علمیه قم; کارشناس ارشد روان شناسى بالینى)

چکیده

تربیت جنسى نوجوان بخش مهمى از وظایف مربّیان و روان شناسان محسوب مى شود; چه اینکه از یک سو، نوجوانى دوره حساس، سرنوشت ساز و تعیین کننده بوده و از سوى دیگر، کوتاهى در امر تربیت جنسى این قشر از جامعه، خسارت هاى جبران ناپذیرى در پى خواهد داشت.

نوشتار حاضر نیم نگاهى به آسیب هاى جنسى دوره نوجوانى داشته و ضررهاى جسمى، روحى، روانى، اخلاقى و دینى انحرافات جنسى به ویژه «خودارضایى» را بیان مى کند; و همچنین در پى آن است تا راه کارهاى پیش گیرى و درمان خودارضایى را با توجه به آموزه هاى دین اسلام و دستاوردهاى روان شناختى معرفى کند. در نهایت، راه هاى تعدیل غرایز جنسى و روش هاى کنترل آن را نیز گوشزد مى کند.

کلیدواژه ها: نوجوانى، آسیب هاى جنسى، خودارضایى، پیش گیرى، درمان، ضررهاى جسمى و روحى، تعدیل غرایز جنسى.

مقدّمه

یکى از تحوّلات قابل توجه در دوره نوجوانى، بروز و ظهور تمایلات جنسى و شهوانى است که گاهى نوجوانان را با مشکل مواجه مى سازد و این مشکلات به دلیل ناآشنایى با این پدیده و عدم آمادگى براى هدایت این استعداد در مسیرى منطقى، موجد گرفتارى هایى براى نوجوان مى شود.

نوجوانان باید توجه داشته باشند که هر استعداد و قوایى که در وجود آنان خلق شده در جهت رشد و شکوفایى آنان است و اگر بر اساس معیارهاى منطقى و درست، از این استعدادها بهره بردارى شود موجب کمال و بالندگى انسان مى شود. قواى جنسى و نیروى شهوانى از استعدادهایى است که بر اساس آن مى توان تشکیل کانون خانواده و ادامه نسل انسان را پى ریزى کرد تا لذتى ارزشمند از این طریق نصیب انسان شود. اما اگر این استعداد و توانایى در مسیر انحرافى و خارج از چارچوب دستور عقل و وحى قرار گیرد، انسان را به سوى هلاکت معنوى و مادى مى کشاند و از ارزش هاى انسانى دور مى کند و در دام بیمارى هاى جنسى گرفتار مى سازد.

حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: «من اتبع هواه ضل»،¹ هر کس از هواهاى نفس خود پیروى کند گم راه مى گردد.

به عنوان نمونه، اگر انسان از استعداد و قواى جنسى و نعمت خدادادى خود در مسیر درست و راهى که خداوند براى آن معین کرده است استفاده نکند، در هلاکت و گم راهى وارد شده است.

بیدارى غریزه جنسى

بى تردید، یکى از نیرومندترین غرایز، غریزه جنسى است که در وجود انسان قرار داده شده. این نیرو، که از ابتداى تولّد به صورت نهفته و غیرفعّال در انسان وجود دارد، تا زمان بلوغ و نوجوانى، از محرّک چندانى برخوردار نیست. اما به محض شروع نوجوانى، آرام آرام زمان بیدارى و شکفتگى آن فرامى رسد و به تدریج، وجود نوجوان را فرا مى گیرد و تأثیر بسیارى بر ابعاد عاطفى، اخلاقى، اجتماعى و رفتارى او مى گذارد، به گونه اى که گاهى نوجوانان خود را در چنگال این غریزه، تقریباً بى دفاع و ناتوان مى بینند. نوجوان در این مقطع از زندگى، چند مرحله را به تدریج طى مى کند:

مرحله اول: ابتدا توجه نوجوان به وضع بدن، به ویژه دستگاه تناسلى اش، معطوف مى شود و این آغاز توجه و علاقه به امور جنسى است.

مرحله دوم: توجه به علاقه جنسى بیشتر مى شود و با عاطفه و محبت به جنس مخالف همراه مى گردد.

مرحله سوم: علاقه به جنس مخالف بیشتر مى شود و در این مرحله، ممکن است عشق و علاقه نوجوان متوجه چندین نفر باشد و بخواهد با افراد متعددى ارتباط عاطفى همراه با عشق داشته باشد.

مرحله چهارم: علاقه معطوف به چند نفر، تغییر جهت داده، به جانب یک نفر از جنس مخالف هدایت مى شود. این فرد ممکن است حتى از خود وى بزرگ تر باشد. نوجوان احتمالا در این مقطع، مى خواهد مورد پشتیبانى عاطفى یک فرد توانا قرار گیرد.

مرحله پنجم: نوجوان تغییر عقیده مى دهد و توجه خود را معطوف به جنس مخالفى مى کند که تناسب سنّى با او داشته باشد.²

براى غریزه جنسى نیز همانند هر غریزه و نیروى دیگرى شیوه هاى گوناگونى براى ارضا وجود دارد که برخى از آنها با طبیعت انسانى، اخلاقى، دینى و ارزش هاى بشرى، موافقت و همسویى دارد و برخى دیگر، مغایر طبیعت بشر و ارزش هاى انسانى است و به آن «انحراف جنسى» گفته مى شود.

غریزه جنسى مانند تشنگى و گرسنگى و سایر نیازها، براى تأمین و ارضا، انسان را به فعالیت وامى دارد و او را به طرف برآورده شدن نیازش برمى انگیزد. در این صورت، نوجوان در مقابل خود، با چندین راه مواجه مى گردد و به برخى از آنها اقدام مى کند. نوجوانِ با ایمان و جویاى کمال به دنبال شیوه اى مى رود که با عقل و دستورات دینى سازگار باشد. در ذیل، به چند نمونه از راه هایى که براى ارضاى غریزه جنسى در مقابل نوجوان وجود دارد، اشاره مى گردد:

1. بلوغ جنسى غالباً زودتر از بلوغ روانى و بلوغ اقتصادى براى نوجوان فرامى رسد; یعنى در نوجوانان، نیاز جنسى و توانایى ارضاى آن ایجاد مى شود، در حالى که بلوغ و توانایى اداره یک خانواده از نظر اقتصادى و مدیریتى وجود ندارد و او هنوز نمى تواند همسر، پدر یا مادر خوبى براى اداره خانواده بشود. به همین دلیل، نوجوان با شرایطى مواجه مى شود که از یک سو، نیاز جنسى دارد و این نیاز، او را به طرف تأمین و ارضا برمى انگیزد و از سوى دیگر، توانایى اداره یک خانواده را از نظر اقتصادى و تدبیر امور ندارد تا بتواند به تشکیل خانواده و ازدواج اقدام کند و مشکل را با ازدواج برطرف کند. پس ناچار است تشکیل خانواده و ازدواج را به تأخیر بیندازد و براى ارضاى نیاز جنسى اش چاره اى بکند. اما چگونه؟

عده زیادى از نوجوانان با خویشتن دارى و پرهیز از عوامل تحریک کننده شهوت، ارضاى این غریزه را به زمان مناسب و در شکل خداپسندانه اى که مطابق فطرت انسانى و سازگار با دستورات اخلاقى شرع مقدّس اسلام باشد، موکول مى کنند. این انتخاب و روش گرچه دشوارى و پیچیدگى زیادى دارد، ولى انتخابى پسندیده، عقلانى، موافق فطرت انسانى و رمز کمال و سعادت انسانى است و نوجوان با این انتخاب مبارک، به جهاد با نفس، که با ارزش ترین جهاد و مبارزه است، اقدام مى کند و از این طریق، هم رضایت الهى و خشنودى او را کسب مى نماید و هم سلامتى جسمى و روحى خود را تأمین مى کند. حضرت امیرالمؤمنین على(علیه السلام) در این باره مى فرمایند: هر کس دوست دارد به درجات بلندى نایل آید، باید بر خواهش هاى شهوانى چیره شود.³ و در روایتى دیگر فرمودند: با خواهش هاى نامشروع نفس مخالفت کن تا سالم بمانى.⁴

2. گرایش دیگر که در نوجوان به وجود مى آید و برخى را به دام خود مى کشد «خودارضایى» (استمنا) است. این روش با اهداف خلقت انسان و نیز فلسفه آفرینش غریزه جنسى، مغایرت دارد و کارى حرام و ناپسند است. (در این زمینه، در مباحث آینده به طور مفصّل بحث خواهد شد.)

3. برخى از نوجوانان به سوى همجنس خود کشیده مى شوند. این انحراف، که به «همجنس گرایى» معروف است، با اصول انسانى و اسلامى مغایر بوده، گناه بزرگى محسوب مى شود.

4. بسیارى از نوجوانان به جنس مخالف متمایل مى شوند که البته این تمایل به هر شکلى غیر از پیمان عقد و ازدواج صورت پذیرد، عملى ناشایست محسوب مى شود و عواقب وخیمى درپى دارد.

در میان آسیب هاى جنسى دوران نوجوانى، «خود ارضایى» (استمناء) از فراوانى بیشترى برخوردار است. این انحراف ضررهاى جسمانى، روانى، روحى و معنوى بیشترى دارد و به همین دلیل، در ادامه به طور مفصّل، به این انحراف پرداخته مى شود.

خودارضایى

«خودارضایى» (استمنا) یکى از انحرافات جنسى است که نسبت به انحرافات دیگر، شیوع بیشترى دارد و آن عبارت است از اینکه کسى صحنه هاى جنسى و شهوت انگیز را در برابر خود مجسّم کند یا آن قدر با آلت تناسلى خود دستورزى کند که «منى» از او خارج شود، به گمان اینکه بدین وسیله، شعله شهوت و غریزه جنسى خود را فرونشاند.

نشانه هاى خودارضایى

کسى که به خودارضایى عادت کرده، داراى نشانه هایى است که برخى از آنها عبارتند از: رنگ پریدگى، کبودى اطراف چشم، خستگى و بى حالى مفرط، خواب آلودگى زیاد، سستى و بى رمقى، لرزش اعضاى بدن، ضعف حافظه، اضطراب، افسردگى، عصبانیت و یأس و ناامیدى.⁵

آثار سوء خودارضایى

انحراف جنسى خودارضایى آثار سوء فراوانى دارد که نجات پیدا کردن از آنها به سادگى ممکن نیست. در این مقام، به برخى از آثار سوء و ناپسند این عمل اشاره مى شود:

الف. ضررها و آسیب هاى جسمانى:

1. ضعف و تحلیل قواى جسمانى: کاهش انرژى جسمانى از مضرّات مهم خودارضایى است. احساس خستگى عارضه طبیعى انزال است و اگر خودارضایى ادامه پیدا کند، خستگى و ناتوانى جسمانى بر انسان عارض شده، قواى بدنى او را تباه مى کند و به پیرى زودرس و ضعف بدنى مى انجامد.

2. ضعف بینایى: خودارضایى به تدریج، بر نور چشم و بینایى انسان اثر سوء مى گذارد و چشم را به شدت ناتوان و کم نور مى کند. جوانى که مدتى به این انحراف مبتلا بود، در جلسه مشاوره مى گفت: با اینکه ورزش کار هستم، چشمانم خسته مى شود و نمى توانم به خوبى کتاب مطالعه کنم و جلوى چشمم احساس تارى مى کنم، به حدى که سرگیجه مى گیرم و در قعر چشم هایم، درد شدیدى احساس مى کنم.

3. آسیب پذیرى در برابر بیمارى ها: ضعف قدرت بدنى و قواى جسمانى بستر مناسبى براى پذیرش انواع بیمارى هاست; زیرا بدنى که با خودارضایى ضعیف و ناتوان شده، نمى تواند در مقابل ویروس هاى بیمارى زا از خود دفاع کند و آمادگى زیادى براى آسیب پذیرى دارد. اگر به اطراف خود در محیط اجتماع توجه داشته باشید، در خواهید یافت ورزشکاران و افرادى که توان جسمى خوبى دارند، کمتر به بیمارى مبتلا مى شوند و این به خاطر آن است که مقاومت بیشترى در مقابل ویروس هاى بیمارى زا دارند و آسیب پذیرى شان کمتر است.

4. آسیب دستگاه تناسلى و ناتوانى جنسى:
خودارضایى آثار تخریبى زیادى در دستگاه تناسلى به جاى مى گذارد که بعضى از آنها عبارتند از:

الف. ابتلا به بیمارى «سرعت انزال»: در این بیمارى، نوجوان با کوچک ترین تحریک جنسى، احتلام پیدا مى کند; یعنى منى از او خارج مى شود. این افراد پس از ازدواج هم با مشکلاتى مواجه مى شوند.

ب. ناتوانى جنسى و ایجاد اختلال در دستگاه تولید مثل بدن و هورمون هاى جنسى;

ج. بیمارى هاى مقاربتى و احتمال عقیم شدن (بچه دار نشدن);

د. ارضاى جنسى ناقص و از دست دادن لذت جنسى پس از ازدواج.

ب. ضررها و آسیب هاى روحى ـ روانى:

1. ضعف حافظه و حواس پرتى: همان گونه که گذشت، یکى از پیامدهاى خودارضایى ضعف و تحلیل قواى جسمانى است و این به نوبه خود، ناشى از اختلال در عملکرد دستگاه مغز و اعصاب است. اختلال در این دستگاه (مغز) موجب مى شود بخش حافظه کارایى لازم را نداشته باشد. علاوه بر این، بیمار مبتلا به خودارضایى به خاطر تمرکز به این عمل زشت و توجه نسبتاً مداوم به موضوعات جنسى، حواس پرت و ناتوان در تمرکز فکرى است که این خود عامل دیگرى براى کاهش توانایى ذهنى و ایجاد ضعف در حافظه است. خودارضایى مکرّر موجب تحریک بیش از حد دستگاه عصبى «پاراسمپاتیک» و افزایش تخلیه «استیل کولین» (Acetyle Choline) از انتهاى این رشته ها در مغز مى گردد و این خود موجب برخى عوارض جسمانى و روانى همچون حواس پرتى، کمى حافظه، عدم تمرکز حواس، سیاهى رفتن چشم و در نهایت تارى دید مى شود. تمام این نشانه ها ناشى از تغییر تعادل میزان مواد شیمیایى موجود در مغز است که بین سلول هاى عصبى رد و بدل مى شود و انتقال پیام هاى گوناگون را بر عهده دارد.⁶

2. اضطراب و افسردگى: دلهره و نگرانى از ویژگى هایى است که دایم فرد خودارضا را رها نمى کند. او مرتّب با خود درگیر است و نگرانى و تشویش خاطر او را رها نمى کند; افکار آشفته و بى ثباتى فکرى، دامنگیر اوست. او نسبت به آینده امیدوار نیست و آینده را تاریک مى بیند و افکار پریشان رهایش نمى کند.⁷ بیشتر به گوشه گیرى مى پردازد و از خودش هم تنفّر دارد و خود را بدبخت و بدشانس مى داند و تصور مى کند کسى او را دوست ندارد و کم لیاقت و بى ارزش است.

3. پرخاشگرى و بداخلاقى: خودارضا نسبت به کوچک ترین محرّک محیطى و اجتماعى حسّاس است; کمتر حوصله گفتوگو با دیگران دارد; زود رنج است و به سرعت از کوره به در مى رود; با والدین خود بدرفتارى مى کند; گاهى فریاد مى زند و تحمّل حرف منطقى ندارد; از نصیحت دیگران به شدت بیزار است; و بر سر مسائل کوچک، پرخاشگرى مى کند.

4. انحراف اخلاقى: افراد خودارضا به بى بند و بارى جنسى گرایش پیدا کرده، به بى عفّتى تمایل پیدا مى کنند; بى عاطفه و کم رو و خجل هستند; صفاى دل و نورانیت معنوى کمترى دارند; به مجالس دعا و توسّل علاقه اى نشان نمى دهند و تاریکى و ظلمت آنها را احاطه کرده است و اوقات خود را بیشتر با کارهاى بیهوده سپرى مى کنند.⁸

ج. آسیب ها و ضررهاى اجتماعى: خودارضایى احساس گریز از اجتماع پدید مى آورد که در اثر افراط و تکرار این عمل ناپسند، این احساس ریشه دار خواهد شد. خودارضا در گوشه اى منزوى، به افکار دور و دراز مى پردازد. توجه به لذات شخصى و خیالى، سبب سستى روابط اجتماعى مى گردد و حیات جمعى و با دیگران بودن را دچار مخاطره مى سازد. در نتیجه، در عرصه اجتماعى کمتر وارد مى شود و با مردم جوشش کمتر دارد و از حضور در کنار دیگران لذت نمى برد. بدین روى، شخصیت اجتماعى و انسانى چنین افرادى به تدریج متزلزل مى شود، و جامعه نیز از وجود نیروى جوان و خلّاق محروم مى ماند و در دراز مدت، این ویژگى ها موجب اختلال در ارتباط آنان با خانواده و اجتماع مى گردد.

علل خودارضایى

1. ناآگاهى: نوجوانان به خاطر کم تجربگى و اطلاع کم از مسائل، در شرایطى قرار دارند که به طور طبیعى، امکان خطا و لغزش در آنان بیش از بزرگ ترهاست. اطلاعات آنان، بخصوص درباره مسائل جنسى و انزال نخستین، بسیار کم است. بى خبرى و غفلت آنها منجر به این مى شود که بر اساس لذت آنى و لحظه اى که در ارضاى جنسى حاصل مى شود، این عمل را تکرار کنند و به تدریج به این عمل زشت عادت کنند.

2. انزوا و تنهایى: برخى از روان شناسان خودارضایى را «مرض تنهایى» نام نهاده اند.⁹ «تنهایى» به مفهوم ضعیف شدن ارتباطات اجتماعى و محروم شدن از روابط گرم و عاطفى با دیگران است که اگر ادامه داشته باشد روح نوجوان را ضعیف و حسّاس مى کند و نیروى اراده او را به تحلیل مى برد و علایق نوجوان و لذت هاى او را از اجتماع زایل مى گرداند. در نتیجه، نوجوان در تنهایى و خلوت خود، اقدام به کسب لذت از خویشتن مى کند و به خودارضایى روى مى آورد.

3. دوستى هاى آلوده: تأثیرپذیرى نوجوانان از دوستان و همسالان بیش از سایر افراد است; یعنى نوجوانان از هم سن و سالان خویش، بیشتر الگوگیرى مى کنند و بدین روى، نوجوانى که با افراد آلوده به انحرافات جنسى و مسائل غیراخلاقى معاشرت داشته باشد، به گناه و انحراف جنسى تمایل پیدا کرده، احتمال آلوده شدن به انحرافات اخلاقى، در او افزایش مى یابد. اثرگذارى دوست ناباب و آلوده به گونه اى خزنده و مرموز است، به طورى که نوجوان در برخى مواقع، اصلا متوجه نمى شود که چه موقع و چگونه به انحراف کشیده شده است و ناگاه که چشم خود را باز کند، خویش را در گرداب تباهى و انحراف مشاهده مى کند. دوستى با افراد فاسد موجب حرکت نزولى انسان به سمت هلاکت و نابودى مى گردد و انسان را گرفتار عذاب و سختى دنیا و آخرت مى سازد.

امام صادق(علیه السلام)مى فرمایند: کسى که با رفیق بد و ناپاک همنشین شود، سالم نمى ماند و سرانجام به ناپاکى آلوده مى شود.¹⁰

حضرت على(علیه السلام)نیز در این باره مى فرمایند: با شرور و فاسد رفاقت مکن; زیرا طبع و شخصیت تو از شرارت هاى او الگو مى گیرد، بدون آنکه خودت بفهمى.¹¹

بیشتر بدبختى ها و گرفتارى هاى نوجوانان، ناشى از دوستى هاى انحرافى است که ریشه در انتخاب شتاب زده، بى معیار یا احساسى آنان دارد، و گاه آتش احساسات سبب دوستى با افرادى مى شود که شعله هاى آن تمام عمرْ انسان را مى سوزاند.

4. بلوغ زودهنگام: بلوغ طبیعى و بهنجارْ نوجوان را در موقعیت ایفاى نقش جنسى و توانایى تولید مثل قرار مى دهد، ولى به دلیل فاصله اى که بین بلوغ جنسى و بلوغ روانى و اقتصادى وجود دارد، به ناچار باید ارضاى این غریزه را به تعویق انداخت و به زمانى مناسب ـ یعنى زمانى که شرایط ازدواج فراهم باشد ـ موکول کرد.

با توجه به مشکلات یاد شده، اگر مسئله «بلوغ زود هنگام» را هم به آن اضافه کنیم، نوجوان در وضعیتى بغرنج و دشوار قرار مى گیرد; زیرا در کسى که دچار بلوغ زودهنگام شده، فاصله بلوغ جنسى تا بلوغ روانى و اقتصادى ـ که زمان ازدواج است ـ زیاد است و در نتیجه، مشکلاتش هم زیاد. نوجوان باید فاصله بین بلوغ جنسى و ازدواج را با صبر و خویشتن دارى سپرى کند.

البته دختران و پسران نوجوان نسبت به بلوغ زودهنگام، واکنش هاى متفاوتى نشان مى دهند. تجربیات دست اندرکاران تربیتى مؤیّد آن است که معمولا دختران نوجوان از بلوغ زودهنگام رنج مى برند و احساس خوبى نسبت به آن ندارند و سعى مى کنند تا حدّ ممکن، این موضوع را از دیگران مخفى کنند، در حالى که پسران نوجوان به عکس دختران، از بلوغ زودهنگام استفبال نموده، با نوعى غرور و شعف درباره این موضوع، با دیگران گفتوگو مى کنند.¹²

روشن است که نوجوانان پسر و دخترى که زودتر از وقت طبیعى به بلوغ جنسى مى رسند، دچار مشکلات بیشتر و تنش هاى فراوان ترى مى شوند و براى ارضاى منطقى و مطلوب نیاز جنسى خود، باید فاصله زمانى طولانى ترى را تحمل کنند. بدین روى، اگر به دستورات اخلاقى و تربیتى و دینى توجه ننمایند و به خودسازى معنوى نپردازند، احتمال ابتلاى آنان به خودارضایى و آلوده شدن به این عمل ناپسند زیاد است.

5. عوامل تحریک کننده فرهنگى: شرایط فرهنگى و اجتماعى به گونه اى است که نوجوانان هم مانند سایر گروه هاى سنّى، در معرض بمباران بىوقفه پیام هاى تبلیغاتى و تحریکات محیطى قرار دارند و بیشتر این پیام ها و عناصر تبلیغاتى دربرگیرنده نکات منفى و جنبه هاى بدآموز است و بسیارى از رسانه هاى جمعى و ابزارهاى فرهنگى به نوعى، احساسات و علایق جنسى نوجوانان را تحریک مى کنند. اگر با انصاف و چشم واقع بینانه به برخى مجلات و کتاب ها و فیلم ها نگاه شود، متوجه خواهیم شد که بیشتر آنها آثارى سوء در پى دارند و فرهنگ مبتذل غرب را ترویج مى کنند و به نوعى، در تحریک جنسى نوجوانان تأثیرگذارند.

6. لباس هاى نامناسب: لباس هاى نامناسب و چسبان یکى از عوامل تحریک جنسى، بخصوص در آستانه بلوغ و نوجوانى، است. این لباس ها موجب افزایش جریان خون در ناحیه کمر و لگن خاصره شده و افزایش جریان خون به نوبه خود، موجب افزایش تمایلات شهوانى در نوجوان مى گردد. تحقیقات روان شناسان و متخصصان علوم تربیتى ثابت کرده است که پوشیدن لباس هاى چسبان از جمله شلوار تنگ باعث بیدارى و تحریک قواى جنسى و شهوانى مى گردد و تحریک قواى شهوانى در ابتداى نوجوانى، زمینه ابتلا به خودارضایى را ایجاد مى کند و نوجوان را در دام انحراف جنسى مى افکند.

دو روان شناس معروف روسى به نام هاى و. د. کوچتکف و م. لاپیک مى گویند: تحریک آلت تناسلى به میزان جریان خون در نواحى کمر و لگن خاصره بستگى دارد و وقتى خون در آن نواحى افزایش مى یابد، این تحریکات بیشتر مى شود و افزایش جریان خون در ناحیه کمر و لگن خاصره، معلول چند علت است که از جمله مهم ترین آنها، افراط در صرف غذاهاى مقوّى در شب، غذاهاى ادویه دار و استفاده از لباس هاى تنگ است.

7. نگاه هاى غیر مجاز (چشم چرانى): چشم دریچه اى به خانه دل است. معمولا هر چیزى را که چشم مى بیند، دل طلب مى کند و در پى آن مى رود; بخصوص در مسائل غریزى، نگاه حرام و شهوت انگیز مواد اولیه و مصالح لازم تصورات و تخیّلات جنسى را فراهم مى کند و نوجوانان با دیدن مناظر تحریک آمیز، سفر بى پایان و خطرناکى را آغاز مى کنند و به مقاصد نامطلوبى مى رسند.

نگاه هاى غیرمجاز، که معمولا متوجه جنس مخالف نامحرم است، موجب انقلاب درونى و میل انسان به طرف گناه و انحراف جنسى مى شود و چون چشم پیش قراول و پیشرو قلب و دل است، مى تواند آن را به فساد و تباهى رهنمون شود، و اگر انسان به نگاه حرام گرفتار شود، دل او هم گرفتار مى شود.

حضرت على(علیه السلام) در روایتى نورانى مى فرماید: چشم پیشرو و پیش قراول دل است.¹³ به هر جا چشم نظر کند و متمایل شود دل هم تمایل پیدا مى کند.

باباطاهر عریان در این زمینه مى گوید:

زدست دیده و دل هر دو فریاد *** هر آنچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجرى نیشش ز فولاد *** زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

نگاه به تصاویر، افراد و یا مناظرى که باعث تحریک شهوت مى شود و انسان را به سوى گناه و انحرافات جنسى مى کشاند، در دستورات دینى، ممنوع و حرام شمرده شده است; زیرا این نگاه ها موجب مى شوند تا زمینه گناه براى انسان فراهم شود. علاوه بر آن، نگاه هاى آلوده و شهوت انگیز موجد حسرتواضطراب روحى و آشفتگى اعصاب مى گردند و انسان را از تعادل خارج مى سازند.

امام صادق(علیه السلام)فرمودند: نگاه به نامحرم تیرى از تیرهاى زهرآگین شیطان است و چه بسا یک لحظه نگاه به حرام، غم و اندوهى طولانى و گرفتارى در پى داشته باشد!¹⁴

راه هاى پیش گیرى از خودارضایى

1. ورزش: نوجوانى دوره نشاط و بالندگى و پیشرفت است. در این دوره، نوجوان از روحیه اى لطیف، خلّاق و کمال طلب برخوردار است. نوجوانى دوره جنب و جوش و فعالیت است و این به خاطر وجود پتانسیل زیاد و آماده در نوجوان است. اگر این نیروها در مسیر درست و منطقى قرار گیرند و راهبردى شوند، او را به آینده اى روشن و موفق، نوید خواهند داد، و اگر این انرژى ها و نیروهاى نوجوانى در راه ناصحیح صرف گردند، موجب شکست و درماندگى نوجوان مى گردند.

یکى از راه هاى تعدیل و مهار انرژى پرقدرت نوجوانى، ورزش است. این عمل فواید و آثار فراوان و ارزشمندى دارد. آثار ورزش در سلامت و پیش گیرى از بیمارى ها و انحرافات، به ویژه ورزش در هواى آزاد مثل ورزش هاى: پیاده روى، دو، شنا، دوچرخه سوارى، والیبال، کشتى و کوه نوردى ـ که مصرف اکسیژن را افزایش مى دهد ـ عبارتند از: کاهش فشار خون، کنترل وزن، تقویت دستگاه عروقى، جلوگیرى از پوکى استخوان، به تأخیر افتادن ناتوانى جسمى ناشى از سال خوردگى، افزایش امید به زندگى، ارتقاى عزّت نفس و از همه مهم تر، تعدیل غرایز جنسى و جلوگیرى از انحرافات اخلاقى.¹⁵

اهمیت تأکید بر ورزش و تقویت قواى جسمانى از دو جهت است:

اول. در بعد نظامى و دفاع از کیان اسلام و مملکت اسلامى;

دوم. تأمین سلامت جسمانى و روانى و مصون ماندن از انحرافات جنسى و قرار گرفتن در مسیر استکمال و بندگى خداوند.

ورزش موجب دفع نیروهاى متراکم بدن مى شود. در این صورت، قواى جنسى تعدیل مى گردند و زمینه انحرافات جنسى، بخصوص خودارضایى، تا حد زیادى از بین مى رود. علاوه بر آن، وقتى انحرافات جنسى از بین رفت، زمینه معنویات در انسان ایجاد مى شود و او به طرف کمالات قدم برمى دارد.

ورزش باعث نشاط و شادابى بدن است و انسان را از نظر روحى و روانى هم سرزنده و شاداب مى کند و موجب تقویت اراده انسان و پویایى او مى گردد. کسى که از اراده قوى و روانى شادابى برخوردار باشد، به انحراف جنسى تمایل پیدا نمى کند.

در روایتى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: نشاط و شادابى به خاطر ده چیز است: پیاده روى، سوارکارى، شنا در آب، تفریح در سبزه زار، مسواک زدن و... .¹⁶

خلاصه آنکه ورزش هم براى سلامتى بدن مفید است و هم براى سلامتى روح و روان انسان و یکى از مهم ترین راه هاى پیش گیرى از بیمارى جسم و اختلال روانى به شمار مى آید. ورزش به خاطر ایجاد تعادل روحى و کاهش اضطراب، نقش مهمى در جلوگیرى از انحراف جنسى، به ویژه خودارضایى، دارد; زیرا یکى از علل ابتلا به خودارضایى، عدم آرامش روانى و وجود اضطراب در روان نوجوان است. ورزش در کاهش اضطراب و ایجاد نشاط روانى نقش بسزایى دارد.

ورزش کیفیت زندگى را بهبود مى بخشد و به زندگى آرامش و نشاط مى دهد.¹⁷ بسیارى از مردم مى گویند: هنگامى که به طور منظم ورزش مى کنند خواب آرامش بخشى دارند. ورزش کاران، به ویژه دوندگان به همان قدرى که از مزایاى فیزیکى ورزش سخن مى گویند، از فواید روانى آن نیز صحبت به میان مى آورند.¹⁸ ورزش کاران معمولا نسبت به افراد کم تحرّک، اضطراب و افسردگى کمترى احساس مى کنند و آرامش بیشترى دارند.¹⁹

مى گویند: به نظر مى رسد که ورزش با افزایش احساس عزّت رابطه دارد و موجد آرامش روانى مى گردد. نوجوانى که از عزّت نفس بالا و آرامش بیشترى برخوردار است، به طرف انحرافات اخلاقى گرایش پیدا نمى کند و عزّت نفس خود را با این مسائل ضایع نمى سازد.

2. تنظیم برنامه خواب: خواب و استراحت کافى و نظام مند علاوه بر جهات درمانى اش، داراى ابعاد پیش گیرانه اى نیز هست و در سلامت انسان نقش مهمى ایفا مى کند. نظام مند بودن خواب نوجوان تأثیر خوبى در پیش گیرى از انحرافات دارد. اگر بتوان ترتیبى انخاذ نمود که نوجوان اوایل شب به رخت خواب برود و صبح زود از جاى خود بلند شود، بسیار مفید است; بخصوص اگر پس از خستگى و تلاش روزانه به رخت خواب برود. طبیعى است که اگر نوجوان با خستگى به رخت خواب نرود، به ناچار مدت زمانى را در بستر بیدار خواهد ماند تا به تدریج، به خواب رود و چون افکار و اندیشه هاى شهوانى و تحریک آمیز معمولا در این مواقع به سراغ نوجوان مى آیند، نوعى تنظیم خواب و استراحت منظّم براى نوجوان، ضرورت دارد.

بدین روى، بهتر است نوجوانان در میانه روز و یا بعد از ظهرها، حتى المقدور نخوابند تا در اثر تلاش ها و فعالیت هاى روزانه، شب را زودتر و بهتر به استراحت بپردازند. دماى اتاق خواب آنان نباید زیاد گرم باشد و بهتر است با باز کردن پنجره اى، ضمن استفاده از هواى آزاد و مناسب، تهویه اتاق صورت گیرد.

برخى از نوجوانان به دلیل بى خوابى، زمانى طولانى را در بستر بیدار مى مانند و با مشغول شدن به افکار و تصورات خود، زمانى را سپرى مى کنند تا لحظه خوابشان فرا رسد. ضرورت دارد این نوجوانان براى رفع بى خوابى خود، تلاش کنند و نیز در اولین فرصت، به پزشک مراجعه نمایند و با مشورت پزشک، تدابیر درمانى را به کار بندند. برخى بى خوابى ها به دلیل غم و اندوه پیش مى آید و یا اضطراب هاى خاص دوران بلوغ، بیش از حد آنان را آزار مى دهد. در این مواقع، قدرى قدم زدن پیش از خواب، تنفّس عمیق و دوش با آب ولرم، مى تواند به تنظیم خواب نوجوان کمک کند.

در دستورات حیات بخش اسلام، به خواب و فواید آن توجه ویژه شده و مورد تأکید قرار گرفته است. در روایتى امام صادق(علیه السلام)مى فرمایند: خواب موجب استراحت و آرامش بدن است.²⁰

در روایتى دیگر حضرت على(علیه السلام)مى فرمایند: خواب سبب تسلط قواى ذهنى و استوارى و قوّت بدن مى گردد.²¹

بدنى که سالم و قوى است و روانى که پویا و با نشاط است کمتر گرفتار انحرافات جنسى و مسائل ضد اخلاقى مى گردد و خواب و استراحت منظّم نقشى بسیار حیاتى در ایجاد تعادل روحى و تقویت قواى ذهنى و روانى دارد. اگر خواب در زمان مناسب آن ـ یعنى در شب و بخصوص ابتداى شب انجام شود، علاوه بر اینکه نقش زیادى در رفع خستگى روزانه دارد، موجب آرامش روان و کاهش تنش و اضطراب مى گردد، و کسانى که از آرامش بیشترى برخوردارند کمتر به انحرافات جنسى و به ویژه خودارضایى گرفتار مى شوند.

قرآن کریم مى فرماید: «اوست کسى که شب را براى شما قرار داد تا در آن بیارامید و استراحت کنید.» (یونس: 67) «و اوست که شب را براى شما پوشش و خواب را مایه آرامش شما قرار داد.» (فرقان: 47)

امام صادق(علیه السلام) در توصیه به خواب اول شب، مى فرمایند: پیروان ما اول شب مى خوابند.²²

هدف از آفرینش شب آرامش و سکون است و آرام بخشى شب و خواب در آن یک واقعیت علمى است که دانش جدید هم آن را ثابت کرده است. خواب شبان گاهان اثر مستقیمى بر سلسله اعصاب دارد و روان انسان و عضلات او را به آرامش و استراحت مى رساند.²³

در آزمایش هاى ویلیام ونت (William Wundt) و محققان دیگر ثابت شده است که نیاز انسان به خواب، بخصوص مرحله چهارم خواب (خواب عمیق)، حیاتى و مهم است و این مرحله از خواب در نیمه اول شب بیشتر رخ مى دهد. خواب در این مرحله، از عمق طولانى ترى نسبت به دیگر زمان ها برخوردار است.²⁴

خلاصه اینکه طبق معیارها و دستورات دینى و روان شناسى، خواب و بخصوص خواب منظّم و ضابطه مند، نقش زیادى در آرامش روح و روان و تقویت قواى جسمانى دارد و انسانى که از آرامش روحى و روانى برخوردار است، کمتر گرفتار انحرافات اخلاقى و جنسى مى گردد.

3. کیفیت خواب: کیفیت خواب و بستر خواب مى تواند در تحریکات بدنى و جنسى تأثیر داشته باشد و سفارش شده است: سعى کنید به پشت بخوابید و از دمرو (به صورت) خوابیدن اجتناب نمایید. این مسئله درباره نوجوانان از اهمیت بیشترى برخوردار است. نوجوانان باید عادت کنند به پشت بخوابند; در رخت خواب بسیار گرم و نرم نخوابند (در جاى معمولى بخوابند); زیرا رخت خواب گرم و نرم و به رو خوابیدن از جمله عوامل تحریک و انحراف جنسى است.

سیلوانس استال (Sylvanus Stall)، که در مسائل تربیتى و روان شناسى تخصص دارد، مى گوید: جوانان و نوجوانان نباید روى پرهاى نرم بخوابند و از لحاف بسیار نرم هم اجتناب کنند و اگر مى خواهند بدنى نیرومند و ورزیده داشته باشند و کمتر تحریک جنسى بشوند حتماً این کار را انجام دهند.²⁵

دکتر محمّدرضا شرفى ـ که در رشته روان شناسى و بخصوص مباحث جوانان تخصص دارد ـ درباره کیفیت خواب مى گوید: اگر بتوان نوجوانان را عادت داد که پس از اقامه نماز صبح، با قرآن و دعا مأنوس شوند، این کار در ایجاد حیات معنوى و روحیه اخلاقى شان بسیار مؤثر است و آنان روزى با نشاط و متعالى خواهند داشت.²⁶

در دستورات اخلاقى و بهداشتى اسلام، به کیفیت خواب و آداب آن توجه شده و توصیه هایى بیان گردیده که هر کدام از آنها در سلامتى و راحتى بدن و آرامش روان مؤثر است و هر کدام از آنها طبق دستور اسلام عملى گردد، در خودسازى و توجه به معنویات و مصون ماندن از انحرافات اخلاقى، تأثیرگذار است. در این بحث، به برخى از آنها اشاره مى شود:

الف. با وضو بودن: مؤمن همیشه پاکیزه و با وضو است. وضوى مداوم در تربیت روحى و روانى انسان مؤثر است و سفارش شده که انسان در موقع خوابیدن، وضو بگیرد. این کار ثواب زیادى دارد و در کمال انسان بسیار مؤثر است.

امام صادق(علیه السلام)مى فرمایند: هر کس هنگام خوابیدن، با وضو باشد گویا در حال عبادت و سجده است.²⁷

ب. محاسبه: عاقل و آینده نگر در کارهاى خود حسابگرى مى کند و در هنگام خوابیدن هم به اعمال روزانه خود توجه نموده، آنها را مطابق معیارهاى ارزشى و اخلاقى ارزیابى مى کند و در جهت اصلاح خود تلاش مى نماید. این کار پیش از خواب، مى تواند درمانى براى مسائل پریشانى و فشارهاى روانى روزانه باشد; چون عاقل وقتى محاسبه کرد و مشاهده نمود خطایى از او سر زده است استغفار مى کند و اگر اعمال صالحى انجام داده بود شکرگزارى مى کند و این هر دو در آرامش انسان نقش دارد.

حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: وقتى به رخت خواب رفتى و خواستى بخوابى، به اعمال روزانه ات بنگر و و به آنچه خورده اى و کسب کرده اى توجه کن و روز قیامت و هنگام مرگت را به یادآور.²⁸

ج. دعا و تلاوت قرآن: خواندن قرآن (سوره هاى کوچک) و دعاهاى مخصوصى که هنگام خوابیدن سفارش شده، براى ایجاد آرامش در حال خواب، تنظیم رؤیاهاى انسان و تمرکز ادراکى و ذهنى بسیار مؤثر است و آرامش خاصى به انسان مى دهد.

پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) خطاب به حضرت على(علیه السلام)فرمودند: یا على! وقتى خواستى به رخت خواب بروى استغفار کن و بر من صلوات بفرست و بگو: سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله اللّه و اللّه اکبر و لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلى العظیم، و سوره توحید را زیاد بخوان; به درستى که این سوره نور قرآن است، و آیة الکرسى را بخوان; زیرا در هر حرف و کلمه آن هزار برکت و هزار رحمت است.²⁹

د. به سمت قبله خوابیدن: یکى از دستورات اخلاقى و تربیتى اسلام درباره خوابیدن این است که انسان به طرف قبله بخوابد و این دستور به دو صورت توصیه شده است: یکى آنکه شخص به پشت بخوابد و کف پاهایش به طرف قبله باشد; یعنى اگر خواست بلند شود، صورتش به طرف قبله باشد. دوم آنکه بر پهلوى راست بخوابد و صورتش به طرف قبله باشد (البته مطابق روایات، صورت دوم بهتر است.)

همچنین خوابیدن بر پهلوى چپ و بر صورت، ناپسند و مذموم است. دلیل آن نیز این است که به صورت خوابیدن (دمرو)، وضعیت نامناسبى بر دستگاه تنفس و همچنین معده و قلب تحمیل مى کند. به پهلوى چپ خوابیدن همچنین با توجه به آنکه کبد در سمت راست بدن قرار دارد و طرف راست بدن سنگین تر است، بر سمت چپ بدن فشار وارد مى کند، ولى هنگامى که فرد به سمت راست بدن مى خوابد، قسمت سنگین بدن در پایین قرار مى گیرد قلب و ریه ها نیز عمل خود را بهتر انجام مى دهند.

البته در مورد جهت خوابیدن، علاوه بر ابعاد معنوى و بهداشت روانى آن، ممکن است حکمت هاى دیگرى نیز وجود داشته باشد که اکنون براى ما مجهول است.³⁰ این دستورات دینى، که در آموزه هاى شرعى مورد تأکید است، انسان را در فضایى معنوى و اخلاقى وارد مى سازد و دل را از انحراف باز مى دارد و از طریق جهت دادن افکار انسان به سمت مسائل اخروى، او را از وسواس شیطانى مصون مى دارد.

4. اصلاح برنامه غذایى: کیفیت تغذیه در دوران بلوغ، مى تواند در شکل گیرى مسائل انحرافى، مؤثر باشد. تغذیه به دو دلیل حایز اهمیت است: یکى از لحاظ محتوا و مواد غذایى موردنیاز نوجوان، و دیگرى از نظر زمان استفاده آن.

به طور طبیعى، غذاى مناسب نوجوان غذایى است که انرژى لازم و مورد نیاز بدن او را تأمین کند، بخصوص که نوجوان در حال رشدى سریع و چشم گیر است; ولى مواد غذایى او نباید محرّک شهوت باشد. به همین دلیل، باید از خوردن بیش از حدّ غذاهایى مانند خرما، تخم مرغ، دارچین، پیاز و مانند آن اجتناب کند. دیگر آنکه باید براى صرف غذا، زمان مناسبى را انتخاب کند; زیرا یکى از علل بى خوابى شب ها و عدم آرامش روحى، تغذیه نامناسب و زمان نامناسب آن است.

یکى از صاحب نظران در این زمینه مى نویسد: برخى خوراکى ها اگر در شب استفاده شود، معده را ناراحت و ناآرام مى کند، و موجد خواب هاى آشفته مى شود. مثلا، بعضى افراد اگر شب ها شیر بخورند با معده شان ناسازگار است، و معده بعضى دیگر با میوه و بعضى با ماهى و مانند آن سازگارى ندارد. به همین دلیل، باید در انتخاب تغذیه شبانه دقت داشته باشند.³¹ وى همچنین یکى از علت هاى احتلام پیاپى نوجوانان را تغذیه نامناسب مى داند و در این باره مى نویسد: احتلامْ بیشتر، نزد کسانى دیده مى شود که با معده سنگین مى خوابند. بهترین روش براى جلوگیرى از این امر و خواب سنگین، آن است که شب ها، معده را از خوراکى هاى دیر هضم پر نکنید و به همان اندازه که به کیفیت غذا اهمیت مى دهید، در کمیّت آن نیز دقت کنید.³²

5. اجتناب از مشاهده فیلم هاى مبتذل: یکى از ابزارهاى محرّک شهوات و انحراف نوجوانان و جوانان، دیدن فیلم هاى مبتذل و جنسى است. این فیلم ها فکر و اندیشه نوجوانان را تخریب مى کند و آنان را به سمت مسائل اخلاقى سوق مى دهد. اگر نوجوان یا جوان به فیلم غیراخلاقى و جنسى نگاه کند، آن صحنه ها همیشه در مقابل چشمانش مجسم مى شوند و در ذهنش تداعى شده، باعث تحریک جنسى و اعمال ناپسند مى شوند.

به دلیل آنکه نوجوان و جوان در اوج قدرت شهوانى است، کوچک ترین تحریک و تصویر جنسى موجب انحراف و کجروى او مى شود. از این رو، نوجوانان باید سعى کنند حتى یکبار هم به فیلم هاى مبتذل نگاه نکنند; زیرا این فیلم ها اعتیادآورند و نوجوانان را به خود جذب مى کنند و هویّت دینى و انسانى شان را نابود مى سازند و در منجلاب فساد و شهوات غوطهور مى کنند.

حضرت على(علیه السلام) در این باره مى فرمایند: اگر هوس ها و شهوات بر شما چیزه شوند، شما را به جایگاه هاى هلاکت وارد خواهند کرد.³³ وقتى شهوات در نوجوانان تحریک شود، آنان را به سمت ارضا سوق مى دهند و چون هیچ راه ارضاى عقلانى و شرعى براى آنان وجود ندارد، به سمت خودارضایى کشیده مى شوند.

6. حاضر نشدن در محیط هاى آلوده: محیط هاى آلوده و غیر اخلاقى مى توانند از جمله زمینه هاى انحراف نوجوانان و جوانان باشند. یکى از مصادیق انحراف همین مجالس لهو و خوش گذرانى ممنوع و حرام است. این مجالس اثرات تخریبى و سوئى بر افراد جامعه، بخصوص نوجوانان دارند. نوجوانانى که از یک سو، به مرحله پختگى و تقواى کامل نرسیده اند و از سوى دیگر، در عنفوان جوانى و شهوت قرار دارند، در این مجالس به فساد و بى بندو بارى کشیده مى شوند و به انحراف جنسى روى خواهند آورد.

اگر نوجوانى در مجلسى عروسى حاضر شود که در آن موسیقى نواخته مى شود و یا زنان بدحجاب حضور دارند یا اگر به ویدئوکلوپى برود که صحنه هاى جنسى و ضد اخلاقى در آنجا مشاهده مى شود و یا در مهمانى حاضر شود که مردان و زنان به صورت مختلط و با وضعى ناپسند و بى حجاب حضور دارند، به یقین بر افکار و تمایلات او اثر بد گذاشته و علاوه بر اینکه به خاطر حضور در چنین مکان هایى کار حرامى کرده است، به انحراف جنسى کشیده مى شود. این گونه مکان ها گرایش به انحراف و بى بند وبارى را تسهیل کرده، بستر را براى روى آوردن نوجوان به سمت ناهنجارى هاى اخلاقى آماده مى سازند; زیرا نقش محیط بر انسان مورد اتفاق بیشتر اندیشمندان است و حتى در مباحث جامعه شناختى و روان شناسى شخصیت، محیط اجتماعى به عنوان عاملى مهم در شکل گیرى شخصیت انسان معرفى شده و تأثیرگذارى محیط زندگى بر رفتار، خلق و خوى، اندیشه و ویژگى هاى اخلاقى بر کسى پوشیده نیست. از این رو، اگر نوجوانان احتمال مى دهند در جلسه اى یا مکانى، کارهاى غیر اخلاقى انجام مى شود، باید از آن بپرهیزند تا جلوى تحریکات جنسى را بگیرند.

حضرت على(علیه السلام) درباره دورى از محیط ناپاک، در نامه اى به حارث همدانى چنین مى فرمایند: از مکان هایى که مردم آن از یاد خدا غافلند و به یکدیگر ستم روا مى دارند و بر اطاعت از خدا به یکدیگر کمک نمى کنند، بپرهیز.³⁴ در این حدیث شریف، حضرت امیرالمؤمنین على(علیه السلام) از مؤمنان و دوستان خواسته اند تا از محیط هاى آلوده به گناه و جاهایى که در آنها معصیت الهى مى شود، پرهیز کنند و خود را در معرض گناه و نافرمانى قرار ندهند.

7. برنامه ریزى براى اوقات فراغت: مسئله «اوقات فراغت» از مسائلى است که بارها در سخنرانى هاى مسئولان فرهنگى مورد تأکید قرار گرفته، ولى همچنان مشکل آفرین است به ویژه در رابطه با نوجوانانى که از اوقات فراغت بیشترى برخوردارند، و این به خاطر تعطیلات زیاد نظام آموزش و پرورش و نداشتن برنامه کافى براى تعطیلات نوجوانان است.

تعطیلات زیاد و بى برنامه در عین حال که موجب احساس سرگردانى و بلاتکلیفى براى نوجوانان مى شود; به تدریج موجب سرخوردگى و یأس آنان مى گردد و موجب مى شود آنان به کنج خلوت و انزوا پناه ببرند و راهى براى مشغولیت خود بجویند. این مشغولیت در بسیارى از موارد، به انحرافات جنسى و از جمله خودارضایى منجر مى شود.

با برنامه ریزى و پرکردن اوقات فراغت، همچون کلاس خطاطى، شنا، کوه نوردى، آموزش رایانه، و حتى کارهاى کارگاهى در محیط هاى مناسب، مى توان جلوى انحراف اخلاقى را سد کرد و از دام آن رست. نوجوانى که براى اوقات فراغت و حتى تمام ایّام زندگى خود برنامه ریزى دارد، از عزّت نفس و حرمت والایى برخوردار است. حرمت خود را دانستن (عزّت نفس) در سنین نوجوانى از اهمیت بالایى برخوردار است و نوجوان را از انحراف نگه مى دارد; زیرا کسى که خود را ارزشمند و داراى موقعیت اجتماعى مى داند و احساس مى کند که براى جامعه مفید است، هرگز این عظمت را با کارهاى ضد اخلاقى تباه نمى سازد.

موریس روزنبرگ (Maurice Rosenberg)، یکى از روان شناسان، خاطرنشان مى کند که یکى از مهم ترین عوامل تعیین کننده در رشد حرمت خود و شخصیت نوجوان، این است که تا چه حدى با دیگران و محیط اجتماعى سازگارى دارد، و تا چه حد از مقبولیت و محبوبیت برخوردار است.³⁵نوجوانى که داراى شغل و حرفه است، از مقبولیت و محبوبیت بیشترى برخوردار است و حرمت خود بالایى دارد.

بندورا (Bondura) مى گوید: آن دسته از افرادى که به خاطر موفقیت، به تحسین و تمجید از خود مى پردازند، به احتمال بیشتر، به حرمت خود بالا و پایدار دست مى یابند و از انحرافات مصون هستند.³⁶

در روایات رسیده از معصومان(علیهم السلام) توجه ویژه اى به غنیمت شمردن لحظات عمر و فرصت جوانى شده است: حضرت على(علیه السلام)در روایتى مى فرمایند: شدیدترین و سخت ترین غصه ها به خاطر از دست دادن فرصت هاى عمر خواهد بود.³⁷

پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: بر استفاده از مدت عمر و جوانى ات، حریص تر از نگه دارى پول و سرمایه مادى باش.³⁸

در این دو حدیث شریف، به قدردانى از جوانى و اوقات گران بهاى عمر سفارش شده و هشدار داده شده است که جوانى و فرصت ارزشمند زندگانى به سرعت در حال گذر است و باید از آن به نحو مطلوب استفاده کرد و با ایجاد اشتغال و برنامه ریزى در زندگى و عنیمت شمردن فرصت ها، خود را از آفات بیکارى رها ساخت; زیرا بیکارى و نداشتن برنامه در زندگى، آفات بسیارى دارد و علاوه بر اینکه انسان را به انحراف مى کشاند، از رشد اقتصادى و معنوى هم بازمى دارد.

پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله)در این زمینه مى فرماید: کسى که براى صلاح و راحتى دنیا و آخرت خود تلاش نکند مورد غضب پروردگار است، و کسى که بیکار و بدون برنامه است انسان شایسته اى نیست.³⁹

حضرت على(علیه السلام) درباره آفات بیکارى و نداشتن برنامه براى اوقات فراغت مى فرمایند: ذهن و قلب انسان اگر رها و بدون برنامه باشد به وسوسه هاى بد و شیطانى گرفتار مى شود، و اگر فعالیت هاى جسمانى و بدنى در انسان دچار رکود و تنبلى شود، راه براى ارتکاب گناهان باز خواهد شد. در این حدیث، حضرت على(علیه السلام)توصیه مى کنند: اگر مى خواهید به دام گناه و انحراف دچار نشوید، اوقات فراغت و بیکارى خود را پر کنید و ذهن و جسم را به فعالیت مفید و ارزشمند مشغول سازید.⁴⁰

8. قطع رابطه با دوستان مشکل آفرین: معاشرت و همنشینى با دوستان سالم و با ایمان موجب رشد شخصیت انسان و تقویت ارزش هاى اخلاقى و معنوى در نوجوانان مى گردد. انتخاب دوستانى که از لحاظ درسى، اخلاقى، خانوادگى و ادب، شایسته اند، خود مى تواند بهترین بازوى موفقیت انسان و قرار گرفتن در مسیر پاک و بدون انحراف باشد. از سوى دیگر، دوستى با افراد پست و فرومایه ـ که معمولا به انحراف هاى اخلاقى آلوده اند ـ یکى از زمینه هاى انحراف نوجوان است. دوستان منحرف و بى بند و بار سعى دارند احساس ها و تجربه هاى راست یا دروغ خود یا دیگران را درباره مسائل جنسى و انحراف اخلاقى با حرص و ولع و با حالتى غرورآمیز، براى نوجوانان پاک و نورانى تعریف کنند و آنان را به سمت این ناهنجارى ها سوق دهند.

دوست ناباب سرنوشت انسان را به طور کلى، از مسیر اصلى خود خارج مى کند و او را به ورطه هلاک و فساد و انحرافات اخلاقى مى اندازد و سعى مى کند انحرافات جنسى و تجربه هاى جنسى را به دوست خود انتقال کند و از این طریق نوجوان را وسوسه مى کند. او از طریق ایجاد کنجکاوى و قهرمان بازى، دیگران را هم به سمت انحرافات جنسى سوق مى دهد، و کافى است که نوجوان یکبار صحنه هاى جنسى یا فیلم هاى جنسى یا تجربیات جنسى و انحرافى را مشاهده کند و به سمت خودارضایى یا مسائل دیگر ضداخلاقى کشیده شود!

قرآن کریم در سوره فرقان، عاقبت کسانى را که با دوستان فاسد همنشین گردیده و به نابودى کشیده شده اند و اظهار ندامت و حسرت مى کنند، بیان مى نماید; آنان مى گویند: «واى بر من! کاش فلان شخص را به عنوان دوست برنمى گزیدم.» (فرقان: 28) در این آیه، خداوند متعال سرنوشت مصاحبت با افراد فاسد را به عنوان هشدار بیان نموده، مؤمنان را متوجه مى سازد که از دوستى با افراد فاسد پرهیز کنند و خود را به حسرت دنیا و آخرت گرفتار نسازند.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى فرمایند: از همنشینى و دوستى با افراد شرور و آلوده بپرهیز; زیرا طبیعت و شخصیت تو به طور ناخواسته تحت تأثیر بدى و ناپاکى طبع ایشان قرار مى گیرد و صفات آلوده شان بر تو اثر مى گذارد.⁴¹ صفات ناپسند رفیق به طور ناخودآگاه بر انسان اثر مى گذارد و انسان یکباره چشم باز کرده، خود را در انحراف و ظلمت مى بیند. هیچ نوجوانى نمى تواند ادعا کند که من حواسم جمع است و نمى توانند مرا منحرف کنند. دوست فاسد سرانجام، تأثیر خود را ناخودآگاهانه مى گذارد.

امام صادق(علیه السلام) در این باره مى فرمایند: کسى که با رفیق بد و ناپاک همنشین شود سالم نمى ماند و سرانجام، به ناپاکى آلوده مى شود.⁴²

با بدان کم نشین که صحبت بد *** گرچه پاکى تو را پلید کند
آفتابى بدین بزرگى را *** لکه اى ابر ناپدید کند.⁴³

9. پرورش معنویات در خود: ایمان به خدا و تقویت معنویت نقش مهمى در جهت دادن به افکار و اندیشه و گفتار و و کردار انسان دارد. باورهاى اعتقادى و اعمال عبادى و معنوى، تفکر و اندیشه انسان را به سمت کمالات اخلاقى سوق داده، از خیال پردازى در افکار شیطانى باز مى دارد. انسان مؤمن هرگاه خطرات یا تحریکات شیطانى او را تهدید کنند، به خدا پناه مى برد و از او استمداد مى طلبد تا از شرور شیاطین و وسوسه هاى آلوده کننده آنان، در امان باشد، اگر بنده خدا براى فرار از گناه و آلوده نشدن به معاصى، از او کمک بخواهد و به وسیله دعا و مناجات، در ظل توجهات حضرت حق قرار گیرد، قطعاً خداوند او را یارى مى کند.

قرآن کریم مى فرماید: «خدا ولى و سرپرست کسانى است که ایمان آوردند و خداوند بدین وسیله، آنان را از ظلمات (گناه) بیرون مى آورد و به وادى نور مى برد.» (بقره: 256) این آیه دالّ بر آن است که هر کسى به خدا پناه ببرد و از طریق انجام واجبات و دعا و نیایش، از او کمک بطلبد، خدا او را یارى نموده، از شرور هواهاى نفس و خواهش هاى شهوانى محافظت مى کند. خداوند در قرآن کریم به یک نمونه جالب اشاره مى کند که در آن، نوجوانى که در قلّه تحریکات جنسى و شهوانى قرار دارد، با یاد خدا و استمداد گرفتن از او در مقابل خواسته هاى شیطانى همسر عزیز مصر مقاومت مى کند و خود را به گناه آلوده نمى سازد. حضرت یوسف(علیه السلام) در این امتحان پیروز مى شود و این پیروزى مرهون ارتباط معنوى با خالق متعال و نورانى کردن درون خود با مناجات حضرت حق است.⁴⁴

کسى که با معنویت و دعا ارتباط دارد از سلامت برخوردار است و تشویش خاطر ندارد، و کسانى که تشویش خاطر ندارند کمتر به انحرافات اخلاقى و جنسى روى مى آورند. درباره ارتباط معنویت و سلامت روان، تحقیقات زیادى به صورت تجربى توسط دانشمندان و روان شناسان انجام گرفته که نتایج همگى آنها دالّ بر ارتباط مذهب و معنویات با آرامش خاطر و عدم سقوط در انحرافات است. ویتر (Witter) و همکاران او در پژوهشى نشان دادند که 20 تا 60 درصد متغیّرهاى سلامت افراد بالغ به وسیله باورهاى مذهبى آنان تبیین مى شود.⁴⁵

کیت و همکاران او تأکید دارند که مذهب و مسائل معنوى جایگزین خوبى براى مؤلّفه هاى تأثیرگذار همچون عوامل اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و خانوادگى مى شوند و به رضایت و تعادل و سلامت روانى افراد کمک مى کنند.

یونگ، روان شناس بزرگ غربى، در جریان فعالیت هاى روانى خود، دریافت که باورهاى مذهبى مى توانند سبب بالا بردن یکپارچگى و معنادادن به شخصیت فرد شوند. در همه این تحقیقات، به ارتباط معنویت و آرامش اشاره شده است و کسى که از آرامش و سکون برخودار باشد کمتر به انحرافات جنسى و بخصوص خودارضایى، گرفتار مى گردد; زیرا یکى از علل روى آوردن به خودارضایى، «اضطراب و عدم آرامش روانى» است.⁴⁶

دیل کارنگى (Deal Carnegie) مى گوید: هنگامى که کارهاى سنگین، قواى ما را از بین مى برند و اندوه ها و وسوسه ها هر نوع اراده اى را از ما سلب مى کنند و بیشتر اوقات که درهاى امید به روى ما بسته مى شوند، به خدا روى مى آوریم; ولى اصلا چرا بگذاریم روح یأس و ناامیدى بر ما چیره شود؟ چرا همه روزه به وسیله خواندن نماز و دعا و بجاى آوردن حمد و ثناى خداوند، قواى خود را تجدید نکنیم و چرا با ذکر الهى بر شرور غالب نگردیم؟⁴⁷

حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: پروردگارا! تو از هر مونسى براى دوستانت مونس ترى و از همه آنها براى کسانى که به تو اعتماد کنند، براى کارگزارى آماده ترى. پروردگارا! آنان را در باطن دلشان مشاهده مى کنى و در اعمال ضمیرشان بر حال آنان آگاهى و میزان معرفت و بصیرتشان را مى دانى، رازهاى آنان نزد تو آشکار است و دل هایشان در فراق تو بى تاب. اگر تنهایى و هجمه هاى شیطانى، سبب وحشت آنان گردد یاد تو مونس آنهاست و اگر سختى ها بر آنان فرو ریزند به تو پناه مى برند.⁴⁸

10. اجتناب از تنهایى: نوجوان باید سعى کند تا مدتى طولانى، در مکان هاى خلوت و تنها سپرى نکند; زیرا تنهایى، خود عامل مهمى براى تحریک خودارضایى و زمینه ساز ارتکاب این عمل است. نوجوانان مبتلا به انحرافات اخلاقى معمولا از بعد ارتباطى و عاطفى، آسیب دیده اند و روابطشان با اطرافیان و دیگران به حداقل رسیده و همه اینها موجب گردیده است تا نوجوانان به تنهایى و انزوا روى آورند و تنهایى، خود از عوامل و زمینه هاى انحراف جنسى است. از این رو، نوجوانان باید تلاش کنند تا ارتباط عاطفى و اجتماعى خود را با خانواده و دوستان مناسب تقویت کنند; سعى نمایند در جمع صمیمى خانواده بیشتر حضور یابند و جلسات گروهى و تفریحات گروهى بیشترى داشته باشند، به دیگران محبت کنند و آنان را به خودشان جذب کنند، و در رفت و آمدهاى فامیلى و خانوادگى بیشتر حضور داشته باشند.

در میان دستورات اخلاقى اسلام، به صله رحم و ارتباط با خویشاوندان سفارش زیادى شده است. صله رحم علاوه بر اینکه موجب زیادى عمر و برکت زندگى مى گردد، آرامش روحى و رفع نگرانى و اضطراب را به دنبال دارد و انسان را به آرامش و سکون مى رساند. کسى که از آرامش روحى و روانى کافى برخوردار باشد به انحراف جنسى روى نمى آورد; چراکه یکى از عوامل انحراف جنسى، اضطراب و تشویش است.

امام صادق(علیه السلام) مى فرمایند: محبت و نیکى کنید و صله رحم نمایید. به درستى که این کارها موجب سلامتى و آسایش در تمام امور زندگى مى شوند.⁴⁹

اسلام براى مقابله با تنیدگى و افزایش سطح سازش یافتگى، علاوه بر بهره جستن از روش هاى شناختى مانند ایمان به خدا و اعتقاد به مقدّرات الهى و نیز روش هاى معنوى مانند دعا و توسّل به ائمّه اطهار(علیهم السلام)، از روش هاى رفتارى، اجتماعى و ارتباطى مانند تشویق به داشتن ارتباط با خانواده و خویشاوندان، براى کاهش تنیدگى فرد بهره مى گیرد; زیرا کسى که از حمایت خانوادگى و اجتماعى برخوردار نباشد خود را از نظر روانى بدون پشتوانه مى بیند و احساس تنهایى مى کند و خود را فردى بى ارزش تلقّى مى کند و از این رو، گرایش او به طرف انحراف بیشتر شده با این کارها خودش را مشغول مى سازد. بنابراین، صله رحم و پیوندهاى خانوادگى مى تواند با احساس تنهایى، که یکى از نشانه هاى افراد ناایمن است، به مقابله برخیزد و آنان را در آرامش و سکون وارد کند.

11. تعدیل انرژى بدن با روزه: یکى از شیوه هاى درمان خودارضایى تغییر جهت دادن انرژى روانى و جسمانى نوجوان و تخفیف این انرژى است. در این شیوه، یکى از مهم ترین و مؤثرترین راه کارها «روزه دارى» است که این روش و راه کار موجب تخفیف انرژى روانى و جنسى نوجوان مى گردد و او را از انحراف جنسى و بخصوص خودارضایى مصون مى دارد. قبلا توضیح داده شد که یکى از علل عمده خودارضایى، انرژى فراوان در نوجوان است و باید این انرژى، تصعید (والایش)⁵⁰ شود. روزه دارى نقش قابل توجهى در این امر دارد; زیرا روزه علاوه بر اینکه نیروى روانى و انرژى جنسى نوجوان را به طرف معنویت و ارزش هاى والا جهت مى دهد، همچنین موجب مى شود تا انرژى ذخیره شده در بدن و انرژى حاصل از مواد غذایى در بدن، کاهش یابد و این کار به نوبه خود، در کاهش میل جنسى مؤثر است. آنگاه که انسان از نظر جسمى پرتوان شود و از نظر تغذیه به اندازه کافى و یا بیشتر اشباع گردد، مواد زیادى براى سوخت و ساز بدن تولید مى شود و قسمتى از این مواد و انرژى هم صرف غریزه جنسى مى شود. تراکم مواد غدایى در بدن، زمینه تشدید میل جنسى را در انسان فراهم مى کند و روزه مى تواند نقش زیادى در کاهش انرژى و نیروى جنسى در بدن ایفا کند و نوجوان را از خودارضایى باز دارد.

در رابطه با نقش روزه در کم کردن فشار شهوت، بخصوص شهوت جنسى، روایات متعددى از ائمّه اطهار(علیهم السلام)وارد شده است که در این بحث، به برخى از آنها اشاره مى شود:

1. روزى شخصى نزد پیامبر گرامى حضرت محمّد(صلى الله علیه وآله)آمد و گفت: اى رسول خدا! من وضع مالى خوبى ندارم و نمى توانم ازدواج کنم، براى کنترل شهوت و بى زن بودنم چه کنم؟ حضرت محمّد(صلى الله علیه وآله)فرمودند: براى کنترل شهوت جنسى خود، دو کار بکن: یکى اینکه موى بدن خود را زیاد کن و آنها را نتراش; دیگر اینکه زیاد روزه بگیر. آن شخص رفت و فرمایش پیامبر را عمل نمود و در نتیجه، شهوتش تعدیل شد.⁵¹

2. پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) روزى خطاب به جوانان فرمودند: اى جوانان! به شما توصیه مى کنم ازدواج کنید و همسرى براى خود انتخاب نمایید و اگر توانایى ازدواج و شرایط آن را ندارید، لازم است روزه بگیرید و شما را به روزه زیاد توصیه مى کنم; زیرا روزه توان جنسى را تعدیل مى کند.⁵²

از این روایات، استفاده مى شود که در صورت امکان، باید غریزه جنسى را مانند سایر غرایز، از راه حلال و شرعى ارضا نمود و در صورتى که چنین امکانى نباشد باید به وسیله روزه و کارهاى دیگر به تعدیل و کنترل آن پرداخت و براى نوجوانى که زمینه ارضا وجود ندارد، باید به وسیله روزه بر شهوات خود غلبه کند تا در دام انحراف خودارضایى نیفتد.

12. استحمام با آب سرد: همان گونه که اتاق خواب گرم و بستر گرم مى تواند در تحریکات جنسى مؤثر باشد، استفاده از آب سرد، بخصوص دوش گرفتن با آب سرد و شستوشوى اعضاى جنسى با آن، در جلوگیرى از تحریکات جنسى و کاهش آن، نقش قابل توجهى دارد. البته باید توجه داشت که این روش براى همه افراد توصیه نمى شود; زیرا آب سرد براى برخى افراد ضرر جسمانى دارد و نمى توانند با آب سرد دوش بگیرند. از این رو، در استفاده از این روش، باید دقت کافى نمود.

بعضى از پزشکان و روان شناسان براى تعدیل شهوت، به استفاده از آب سرد و بخصوص حمام کردن با آب سرد و یا شنا کردن در آب سرد توصیه نموده اند. سیلوانس استال، که یکى از پزشکان صاحب نظر در این زمینه است، مى گوید: اگر به واسطه تخیّل جنسى با محرّکات دیگر، خون زیاد به اعضاى تناسلى جریان پیدا کند و باعث تحریکات شهوانى و جنسى گردد، نباید نگران شد و به دکتر مراجعه نمود، بلکه راه درمان آن این است که برنامه زندگى خود را دگرگون نمایید و کارى کنید که خون در اعضاى بدن جریان پیدا کند و در یک جا متمرکز نشود و کارى کنید که همه دستگاه هاى بدن بتوانند تعادل طبیعى خود را داشته باشند. براى این منظور، مى توانید اعضاى تناسلى و جنسى خود را در هر روز چند بار با آب سرد شستوشو داده، از این طریق، قوّه خیال و فکر خود را از توجه به شهوات باز گردانید و موجب آرامش اعضاى بدن خود شوید.⁵³

13. کوتاه کردن مدت حمام: قرار گرفتن در هواى گرم و مرطوب یکى از عوامل تحریکات جنسى است، بخصوص اگر بدن انسان لخت و برهنه باشد. از سوى دیگر، مالش دادن آلت تناسلى و نگاه کردن به آن و بازى کردن با آن هم مى تواند در تحریکات جنسى و میل به خودارضایى نقش داشته باشد. بدین روى، به نوجوانان توصیه شده است تا در هنگام استحمام به نکاتى که در پى مى آید، توجه لازم مبذول دارند:

1. سعى کنند مدت حمام کردن آنها کوتاه بوده، زمان زیادى در حمام نمانند.

2. به آلت تناسلى خود در آینه و یا به طور مستقیم توجه نکنند.

3. از بازى با آلت خود و مالیدن آن اجتناب نمایند.

4. براى نظافت موهاى بدن خود، از داروهاى نظافت بهداشتى مثل «موبر» استفاده کنند.

5. در حمام، هیچ گاه کاملا عریان نشوند، بلکه از شورت یا لنگ استفاده نمایند.

6. حتى الامکان موهاى زاید بدن خود را با فاصله بیشترى ازاله کنند; یعنى سعى نمایند موى بدن خود را بیشتر نگه دارند.

حضرت على(علیه السلام) فرمودند: موى بدن هیچ مردى زیاد نشد، مگر اینکه شهوتش کم شد;⁵⁴ یعنى موى زیاد موجب کاهش شهوت جنسى است.

نکته اى که در رابطه با کوتاه نکردن موى زاید بدن، باید مورد توجه زیاد قرار گیرد این است که آنچه در روایات درباره کوتاه نکردن موى زاید آمده، نباید نوجوان و جوان را از نظافت آن غافل کند; زیرا عدم پاکیزگى محل موها (بخصوص اطراف عورت) باعث خارش زیاد مى شود و خارانیدن آن زمینه اى براى خودارضایى است.

14. یاد مرگ و قیامت: از جمله عوامل مهمى که نقش زیادى در کنترل غریزه جنسى دارد، یاد مرگ و قیامت است. انسانى که معتقد به مرگ و جهان آخرت است و اعتقاد دارد که روزى باید در پاى میزان دادگاه الهى قرار بگیرد و جوابگوى اعمال و کردار خود باشد، هرگز به خود اجازه نمى دهد نافرمانى و معصیت کند و همیشه خود را در محضر الهى احساس مى کند و با تقویت ایمان، وسوسه هاى شیطان را سرکوب مى کند.

عملکرد هر انسانى ناشى از جهان بینى و طرز اندیشه و تفکر اوست و اندیشه هاى انسانى پشتوانه اعمال او و رفتارش. از این رو، کسى که ایمان و یقین دارد که ـ مثلا ـ سم کشنده است، هرگز سراغ آن نمى رود. اگر نوجوانى که در موقعیت گناه و انحراف جنسى قرار مى گیرد، موقع جان کندن و مرگ خود را به خاطر آورد و عذاب سخت الهى را، که براى مجرمان در نظر گرفته شده است، به خاطر آورد، جرئت نمى کند نافرمانى کرده، به گناه و شهوت رانى آلوده شود; زیرا مى داند عذاب الهى سخت و جانکاه است و خودارضایى هم یکى از گناهانى است که انجام دهنده آن مورد غضب و لعن خدا و رسول اوست. پس یکى از راه کارهاى غلبه بر شهوات و تحریکات جنسى حرام، یاد مرگ و قیامت است و در این زمینه، فرمایش هاى ارزشمندى از معصومان(علیهم السلام)وارد شده است.

حضرت على(علیه السلام) در این باره مى فرماید: مرگ و قیامت را زیاد به خاطر آورید; چراکه یاد آنها بازدارنده شهوت است.⁵⁵ در قسمت دیگرى از این روایت فرمودند: وقتى نفس شما خواست شما را درباره شهوت و مسائل جنسى به تباهى بکشاند، زیاد به یاد مرگ باشید; زیرا یاد مرگ براى موعظه و بیدارى، کافى است.⁵⁶

15. تقویت اراده: تقویت اراده و تلاش براى توانایى از گام هاى مهم در امر غلبه بر انحرافات جنسى و اخلاقى است. اگر نوجوان به تمام فنون درمان خودارضایى و انحرفات جنسى آشنایى داشته باشد، ولى اراده استفاده از آنها و اراده ترک خودارضایى را نداشته باشد، نتیجه اى حاصل نمى کند. از این رو، تقویت اراده و داشتن تصمیم جدّى بر ترک انحراف اخلاقى یکى از مسائل مهم براى درمان و غلبه بر ناهنجارى مزبور است.

از شایع ترین و عمومى ترین حالاتى که نوجوانان مبتلا به خودارضایى در خود مى یابند، این است که اراده ندارند و یا اراده شان آن قدر ضعیف شده است که نمى توانند تصمیم جدّى بر ترک کارى بگیرند و یا تصمیم مى گیرند، ولى نمى توانند تا آخر مقاومت کنند. روان شناسان و متخصصان مسائل تربیتى راه کارهایى براى تقویت بیان کرده اند که به چند نمونه اشاره مى گردد:

الف. تمرکز بخشیدن به فعالیت هاى گوناگون: یکى از چیزهایى که در تقویت اراده مؤثر است، تمرکز بخشیدن به فعالیت هاى گوناگون و پراکنده زندگى است. معمولا اوقات ما صرف مسائل و امورى مى شود که نظام ویژه اى ندارند و بیشتر پراکنده کارى است و آنچنان در کارهاى متنوّع هستیم که از لذت تمرکز فکر، بهره چندانى نمى بریم. از این رو، باید سعى کنیم در کارهاى خود تمرکز داشته باشیم و روى یک کار سرمایه گذارى کنیم و نتیجه بگیریم; مثلا، در انتخاب رشته ورزشى، سعى کنیم در یک نوع ورزش متمرکز شویم تا به موفقیت نایل شویم و قواى خود را در آن متمرکز سازیم.

ب. به پایان بردن کارهاى نیمه تمام: سعى کنیم هر کارى را شروع مى کنیم، به اتمام برسانیم و از کارهاى نیمه تمام بپرهیزیم. سعى کنیم پیش از شروع هر کارى درباره آن اندیشه کنیم و اگر توانایى انجام آن را در خود مى بینیم به آن اقدام نماییم. اگر کارى نیمه تمام رها شود موجب مى گردد اعتماد به نفس انسان متزلزل شود، و کسى که از اعتماد به نفس کافى برخوردار نباشد نمى تواند اراده جدّى و قوى داشته باشد; مثلا، اگر مطالعه کتابى را شروع کردیم، سعى کنیم آن را به هر طریق ممکن، به آخر برسانیم و یک تجربه موفقى به دست آوریم.

ج. تلقین به خود: شیوه دیگرى که در تقویت روحى نوجوانان و استحکام اراده آنان مؤثر است، «تلقین به نفس» است. نوجوان باید به خودش این گونه تلقین نماید که «اراده این کار را دارم و مى توانم از عهده اش برآیم; باید موفق شوم.» او باید سعى کند موفقیت هاى گذشته اش را تداعى کند و با توجه به نقاط مثبت زندگى خود، فکر و اندیشه نماید و به خودش بباوراند که مى تواند، و این ایده را تکرار کند.

پل کلمنت ژاگو (Paul-Celement Jagot)، یکى از صاحب نظران در زمینه اراده و راه هاى تقویت آن، مى نویسد: وقتى بخواهیم با عادت زشتى مبارزه کنیم، نخست باید نتایج نامطلوب آن را در نظرمان مجسّم کنیم و سپس منافع و فواید ترک آن عمل زشت را در روح خود تصور نماییم و مواقعى را که گرفتار آن عادت زشت شده ایم به خاطر آوریم. در نتیجه، هر بار که چنین نمایشى در روح خود مى دهیم بر آن تحریک یا وسوسه (عادت زشت) چیرگى یافته، لذت ترک آن را در خود احساس مى کنیم. اگر تلقین به نفس را بلافاصله پیش از خواب اجرا کنیم، مؤثرتر از مواقع دیگر خواهد بود. باید مرتب به خودمان تلقین کنیم که مى توانیم و عرضه این کار را داریم، و از چیزى هراس نداشته باشیم.⁵⁷

د. سحرخیزى و انجام وظایف دینى: اگر نوجوان، خود را عادت دهد که هر روز صبح گاهان و پیش از طلوع آفتاب از خواب بیدار شود و نماز صبح خود را بجاى آورد و قدرى دعا و مناجات داشته باشد و سعى کند آیاتى از قرآن کریم را تلاوت کند، در اراده او و تقویت آن مؤثر است و این لذت مناجات صبح گاهى موجب تحریک و تشویق او به سحرخیزى مى شود و این موفقیت اراده او را مستحکم مى گرداند.

هـ . عدم مقایسه خود با دیگران: مقیاس قرار دادن کسانى که به جاه و مقامى رسیده اند و مقایسه خود با آنان، کار شایسته اى نیست; زیرا شرایط رشد و محیط خانوادگى افراد متفاوت است و هر کس شرایط خاص خود را دارد. به همین دلیل، نباید خود را با دیگران مقایسه کرد، بلکه باید بیشتر به توانایى خود و نقاط مثبت خود توجه نمود; زیرا مقایسه خود با دیگران موجب مى شود به موفقیت هاى ظاهرى آنان توجه کنیم و خود را نالایق و غیرموفق تصور کنیم و این تصویر موجب ضعف اراده و کاهش حرمت خود مى شود.

و. تجربه اندوزى از شکست ها: یکى از رموز کام یابى و تقویت اراده این است که از شکست ها نهراسیم، بلکه از شکست هاى تلخ، میوه شیرین تجربه بچینیم; شکست در زندگى هر کس، آینه تمام نماى نواقص و اشتباهات اوست. باید پس از هر شکستى، نقص را دریافت و در رفع آن کوشید و توجه داشت که مردان بزرگ تاریخ همواره از شکست به عنوان پل پیروزى خود سود جسته اند. ناپلئون بناپارت مى گوید: آنقدر شکست خوردم که راه شکست دادن را یاد گرفتم.⁵⁸

ز. مبارزه با خواسته هاى نفسانى: مبارزه با خواسته هاى نفسانى و «نه» گفتن به آنها در تقویت اراده مؤثر است، و مبارزه با خواسته هاى شهوانى موجب قوّت و استحکام قواى عقلانى انسان مى گردد.

پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: قوى و با اراده کسى است که بر هواى نفس خود چیره شود.⁵⁹

ویلیام جیمز (William James) روان شناس معروف و فیلسوف اندیشمند، در این باره مى گوید: یک بار «نه» گفتن به یک عادت بد موجب مى شود شخص براى مدتى تجدید قوا کند و بدین وسیله، ضعف اراده خود را به تدریج، برطرف سازد.⁶⁰

جمع بندى

نوجوان براى مصون ماندن ازانحراف «خودارضایى»، باید به نکات ذیل توجه جدّى نماید:

1. سعى کند همیشه پیش از خواب، مثانه خود را تخلیه کرده، شب ها غذاى سبک میل نماید.

2. هرگز شکم خود را بیش از حد معمول پر نکند، بلکه تا چند لقمه دیگر جا هست، دست از غذا بردارد.

3. از پوشیدن لباس هاى تنگ و چسبان اجتناب ورزد.

4. هرگز فکر گناه را به ذهن خود راه ندهد و از تصور و تخیّل امور جنسى و شهوانى، سخت بپرهیزد.

5. از خواندن، شنیدن و نگاه کردن به مناظر و تصاویر شهوت آفرین دورى کند.

6. از خوردن مواد غذایى محرّک مانند خرما، پیاز، فلفل، تخم مرغ، و غذاهاى چرب اجتناب کند و یا به حداقل اکتفا نماید.

7. از نگاه کردن و دست کارى اندام جنسى خود پرهیز کند.

8. هرگز به رو نخوابد.

9. هیچ گاه در جایى تنها نباشد، تا فرصت و زمنیه گناه از بین برود.

10. براى تخلیه انرژى زاید بدن، به طور منظّم و زیاد ورزش کند.

11. هیچ گاه بیکار نماند و همیشه براى مشغول ساختن خود، به فعالیتى مطلوب و مثبت برنامه داشته باشد.

12. روزه مستحبى بگیرد و اگر توانایى دارد، روزه تربیتى بگیرد; یعنى به کمترین مقدار غذا و کم حجم ترین نوع غذاها اکتفا کند و وعده غذایى خود را کم گرداند.

13. هرگز به نامحرم نگاه نکند، حتى اگر به ارتباط کلامى با او مجبور باشد.

14. با جنس مخالف رفتار متکبرانه داشته باشد; هرگز با روى باز و نرمى با او برخورد نکند.

15. هرگاه افکار جنسى به ذهن او وارد مى شود خود را تنبیه کند; مثلا، با بستن یک کش به مچ دست خود و کشیدن و رها کردن آن به خود هشدار دهد.

16. به بدى گناه و عواقب آن بیندیشد و تا زمانى که به گناه آلوده نشده است، بیشتر در فکر زیان ها، خطرات، آبروریزى و عقاب آن باشد.

17. هرگز از رحمت خدا مأیوس نشود.

18. به محض لغزش، فوراً توبه کند و سعى کند دیگر تکرار نشود.

19. قرآن زیاد بخواند و در معانى آیات آن تفکر کند.

20. در مجالس مذهبى، دعا و توسّل و موعظه، زیاد شرکت کند.

21. از کتبى که جنبه موعظه و بیدارگرى قلبى دارند بهره گیرد و مقیّد باشد که در روز چند ساعت به مطالعه این گونه کتب بپردازد. براى مثال، مجموعه کتاب هاى شهید دستغیب توصیه مى شود، بخصوص کتاب گناهان کبیره، قلب قرآن، ایمان، قلب سلیم و معاد.

22. اوقات فراغت خود را با مطالعه، ورزش، زیارت، عبادت، و عیادت از نزدیکان پر کند.

23. به معاد و قیامت فکر کند.

24. ذکر «لاحول ولا قوّة الّا باللّه» را زیاد بر زبان جارى سازد.

25. عبادت هاى خود مانند نماز و روزه، را صحیح و دقیق و در اول وقت انجام دهد و در انجام هرچه کامل تر و بهتر نماز خود بکوشد و در این زمینه از کتاب آرامش در پرتو نیایش آقاى پناهى بهره بگیرد.

26. از محیط هاى آلوده و سخت دورى کند و بیشتر وقت خود را در کتاب خانه بگذراند و بى دلیل در خیابان هاى آلوده حضور پیدا نکند.

27. اراده خود را تقویت نماید.

• پى نوشت ها

  1ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، منشورات مکتبة آیة اللّه العظمى المرعشى النجفى، 1404، ج 20، ص 263، ب 73.

  2ـ موریس دبس، بلوغ، ترجمه حسن صفارى، تهران، علمى، 1335، ص 60.

  3ـ عبدالواحد آمدى تمیمى، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1407، ج 2، ص 222، ح 1254.

  4ـ همان، ج 1، ص 356، ح 24.

  5ـ و. د. کوچتکف، روان شناسى و تربیت جنسى کودکان و نوجوانان، ترجمه محمّد تقى زاده، تهران، بنیاد، 1369، ص 114.

  6ـ حمیدرضا شاکرین و همکاران، پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده، قم، دفتر نشر معارف، 1384، ص 228.

  7ـ مؤسسه پژوهشى ـ فرهنگى اشراق، خودارضایى یا ارضاى انحراف جنسى، بابل، بعثت، 1379، ص 15ـ 16.

  8ـ همان، ص 17ـ18.

  9ـ موریس دبس، پیشین، ص 62.

  10ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1403، ج 68، باب 78، ح 17.

  11ـ ابن ابى الحدید، پیشین، ج 20، ص 272، ح 147.

  12ـ محمّدرضا شرفى، دنیاى نوجوان، تهران، تربیت، 1376، ص 204.

  13ـ عبدالواحد آمدى تمیمى، پیشین، ج 1، ص 25، ح 420.

  14ـ شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، تهران، اسلامیه، 1384ق، ج 14، ص 1387، ب 104، ح 1.

  15ـ ام. رابین دیماتئو، روان شناسى سلامت، ترجمه محمّد کاویانى و همکاران، تهران، سمت، 1378، ج 1، ص 392.

  16ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 1، ص 350، ح 24.

  17. T. Stephens, "Physical Activity and Mental Health in the United States and Canada: Evidence from four Population Surveys", Preventive Medicines, 1988, vol. 17, pp. 35-47.

  18. M.B. Harris, "Runners Perceptions of the Benefits of Running", Perceptual and Motorskills, 1981, vol. 52, pp. 153-154.

  19. J. R. Hughes, "Psychological Effects of Habitual Aerobics Exercise: A Critical Review", Preventive Medicine, 1948, vol. 13, pp. 66-78; R.J. Sonstroem, Exercise and Self Esteem, Exercis and Sports Science Review, 1984, vol. 12. pp. 123-155.

  20ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 68، ص 276، ب 78، ح 6.

  21ـ همان، ج 59، ص 316، باب آخر.

  22ـ «انّ شیعتنا ینامون اول اللیل» (شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 5، ص 274، ب 39، ح 26.)

  23ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، (40 جلدى)، تهران، اسلامیه، 1371، ج 7، ص 343.

  24ـ رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، تهران، اسلامیه، 1349، ج 12، ص 152.

  25ـ سیلوانس استال، آنچه یک جوان باید بداند، ترجمه نصرت اللّه کاسمى، تهران، انتشارات تهران، ص 38.

  26ـ محمّدرضا شرفى، پیشین، ص 233.

  27ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 73، ب 39، ح 6.

  28ـ محمّد محمّدى رى شهرى، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، ج 2، ص 407.

  29ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 73، ص 220، ب 44، ح 31.

  30ـ ام. رابین دیماتئو، پیشین، ج 1، ص 45.

  31 و 32ـ سیلوانس استال، پیشین، ص 38 / ص 59.

  33ـ عبدالواحد آمدى تمیمى، پیشین، ص 277، ح 48.

  34ـ نهج البلاغه، ترجمه محمّدتقى جعفرى، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علّامه جعفرى، 1379، ن 69، ص 1014، ش 7.

  35ـ اسماعیل بیابانگرد، روش هاى افزایش عزّت نفس در کودکان و نوجوانان، تهران، انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى ایران، 1378، ص 121.

  36. A. Bandura, Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory, Englewood Cliffs, . J. Prentile Hall, 1986, p. 66.

  37ـ محمّد محمّدى رى شهرى، پیشین، ج7، ص444، ح 15503.

  38ـ همان، ج 6، ص 539، ح 13890.

  39ـ ابن ابى الحدید، پیشین، ج 17، ص 146.

  40ـ همان، ج 20، ص 302.

  41ـ همان، ص 272، ح 147.

  42ـ محدث نورى، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث العربى، 1408، ج 8، ب 18، ص 339، ح 1.

  43ـ سنایى غزنوى.

  44ـ سوره یوسف.

  45. J. Nealman, & R. Persud, "Why do Psychiatrists Neglcct religion, British Journal of Medical Psychology, 1995, vol. 68, pp. 78-169.

  46ـ محمّدصادق شجاعى، توکّل به خدا (راهى به سوى حرمت خود و سلامت روان)، قم، مؤسسه امام خمینى، 1383، ص 192.

  47ـ دیل کارنگى، آیین زندگى، ترجمه ریحانه سیف، تهران، پیمان، 1380، ص 203.

  48ـ نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدى، خ 225.

  49ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 71، ص 277، ب 17، ح 10.

  50ـ «جاء رجل الى النبى(صلى الله علیه وآله) فقال: یا رسول اللّه لیس عندى طول فأنکح النساء فالیک اشکو العزوبیة، فقال: وفّر شعر جسدک، و ادم الصیام، ففعل فذهب ما به من الشبق.» (شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 178، ب 139.)

  51ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 178، ب 139.

  52ـ همان، ج 7، ص 300، ب 4، ح 1.

  53ـ سیلوانس استال، پیشین، ص 54.

  54ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 101، ص 87، ب 1، ح 52.

  55 و 56ـ همان، ص 69، ب 67.

  57ـ پل ژاگو، قدرت اراده، ترجمه کاظم عمادى، تهران، معرفت، ص 80ـ 81.

  58ـ دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، ره توشه راهیان نور، ویژه جوانان طرح هجرت، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1375، ص 362.

  59ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 11، ص 123، ب 1، ح 5.

  60ـ دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ره توشه راهیان نور، ویژه بوستان ولایت، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1378، ص 152.