گزارشى از همايش «تقويت نظام خانواده و آسيب شناسى آن»

گزارشى از
همايش «تقويت نظام خانواده و آسيب شناسى آن»

همايش يك روزه «تقويت نظام خانواده و آسيب شناسى آن» در يازدهم اسفندماه 1384 از سوى گروه روان شناسى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(قدس سره) در تالار اين مؤسسه برگزار شد. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دفتر مطالعات و تحقيقات زنان وابسته به مديريت حوزه علميه خواهران، در برپايى اين همايش همكارى داشتند. در اين مراسم، جمعى از استادان و پژوهشگران دانشگاه ها و مراكز حوزوى به ارائه و تبادل آخرين اطلاعات علمى و پژوهشى در زمينه مسائل خانواده پرداختند.

همايش از دو بخش «مقاله» و «ميزگرد» تشكيل شده بود. در ذيل به مهم ترين مباحث و موضوعات ارائه شده در اين همايش، كه در 4 محور خلاصه شده است، اشاره مى گردد:

1. افتتاحيه همايش: سخنرانى حجة الاسلام سيدمحمّد غروى

همايش با سخنرانى حجة الاسلام سيدمحمّد غروى، مدير گروه روان شناسى و دبير علمى همايش، آغاز شد.

سخنران ضمن اشاره به روند برگزارى اين اجلاس اظهار داشت: در عصر حاضر نظام خانواده در معرض آسيب ها و چالش هاى جدى قرار گرفته است. از اين رو، مطالعه و بررسى مستمر نظام خانواده به منظور افزايش شناخت، ارزيابى عملكرد و پيش گيرى از آسيب هاى خانواده از موضوعات مهم و راهبردى مى باشد. وى هدف از برگزارى اين همايش را تلاش براى همفكرى، تعامل و دست يابى به راه كارهاى مناسب در جهت حفظ و تقويت نظام خانواده و پيش گيرى از آسيب هاى آن اعلام كرد.

2. سخنرانى آية اللّه محمّدتقى مصباح

يكى از برنامه هاى مهم همايش، سخنرانى آية اللّه مصباح با عنوان «نقش و جايگاه خانواده از نظر اسلام» بود.

آية اللّه مصباح در اين سخنرانى به بررسى وضعيت خانواده طى دهه هاى اخير در ايران و جهان و تغييرات ايجاد شده در آن پرداخت. ايشان ابتدا با ارائه تعريفى از خانواده، به اين موضوع اشاره كرد كه در گذشته جايگاه خانواده در جامعه روشن بود و همه پذيرفته بودند كه خانواده دو ركن اساسى دارد; يكى مرد و ديگرى زن. اختلافى كه وجود داشت در اين بود كه آيا يك مرد مى تواند چند همسر اختيار كند يا خير. در مورد فرزند نيز مسئله روشن بود. در آن زمان بحث بر سر اين بود كه آيا فرزندى كه از مجراى طبيعى تناسل و ازدواج به وجود نيامده عضو خانواده محسوب مى شود يا نه. اما امروز بر اساس فرهنگ غربى، «خانواده» و «فرزند» مفهوم واقعى خود را از دست داده و صحبت بر سر اين است كه خانواده با دو زن يا دو مرد تشكيل شود. همچنين علاوه بر فرزند واقعى، فرزندخوانده نيز از حقوق و مزاياى فرزندى برخوردار مى باشد.

اما در فرهنگ اسلامى، خانواده و فرزند تعريف خاص خود را دارد. از اين منظر، على رغم تحوّلات فراوانى كه در شكل زندگى، اعم از فردى و اجتماعى به وجود آمده، برخى اصول مشترك به صورت فطرى در همه انسان ها صادق است كه مى تواند منشأ قوانين و مقرّرات مشترك و ثابتى باشد و تخطّى از آنها براى فرد و جامعه زيانبار خواهد بود.

طبق اين اصل زيربنايى، قرآن در مورد خانواده مطالبى را بيان كرده كه فرازمانى و فرامكانى است. اقتضاى اصل فطرى اين است كه خانواده از يك زن و يك مرد تشكيل شود و راه طبيعى تكثير نسل نيز همين است.

از نقطه نظر روان شناسى، بين زن و مرد يك رابطه و كشش متقابلى وجود دارد كه همديگر را جذب مى كنند و خود اين كشش و جاذبه از آيات الهى است.

آية اللّه مصباح در ادامه سخنان خود با اشاره به آثار مثبت ازدواج، گفت: يكى از آثار مثبت ازدواج رسيدن به آرامش روانى است. خداوند در اين باره مى فرمايد:(وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَشَْا.)(روم: 21) اساساً سكونت و آرامش در اثر زندگى با همسر حاصل مى شود.

بنابراين، عوامل فطرى موجب تشكيل خانواده مى شود. وقتى سنگ بناى خانواده با صفا و صميميت و جاذبه و اشتياق درونى همسران پايه گذارى شود، زمينه تربيت فرزندان سالم و ايجاد جامعه آرمانى نيز به مرور زمان فراهم مى گردد.

3. مقالات ارائه شده

ـ حجة الاسلام على احمد پناهى از جمله كسانى بود كه در اين همايش مقاله اى با عنوان «اهميت ازدواج و سن مناسب آن» ارائه كرد. وى با اشاره به اهميت ازدواج از نظر اسلام، به آثار تربيتى و روان شناختى آن پرداخت. وى اظهار داشت: ازدواج در صورتى مى تواند بيشترين آثار مثبت را در فرد و جامعه داشته باشد كه به موقع و در سن مناسب آن انجام شود. وى مهم ترين فوايد و آثار ازدواج به موقع را اين گونه برشمرد: 1. حفظ و تقويت ايمان; 2. بهره مندى از دوران شيرين و با نشاط جوانى; 3. پيشگيرى و مصونيت از انحرافات جنسى; 4. سلامت روانى و آرامش خاطر در زندگى.

يكى از محورهاى اساسى اين مقاله، تعيين سن مناسب ازدواج بود كه با استناد به آيات و روايات و نيز تحقيقات روان شناختى مورد بررسى قرار گرفت. وى بلوغ جنسى، بلوغ عقلى، رشد عاطفى و رشد اجتماعى را شرايط اساسى ازدواج معرفى كرد و افزود: بر اساس آمارهاى ارائه شده سنّ ازدواج و ميانگين آن در بسيارى از جوامع و به ويژه جوامع صنعتى، رو به افزايش است كه اين خود مى تواند آثار منفى بر بهداشت روانى جامعه داشته باشد. وى آثار منفى تأخير سنّ ازدواج را يادآور شد و از خانواده ها و نسل جوان خواست كه به دور از چشم و هم چشمى ها و رسوم غلط، تلاش نمايند ارزش هاى اسلامى را در جامعه حفظ و احيا كنند.

ـ حجة الاسلام محمّدرضا كيومرثى، به ارائه مقاله اى با عنوان «سوگيرى مثبت والدين و لغزش هاى اخلاقى فرزندان در خانواده» پرداخت. وى «سوگيرى مثبت» را اين گونه تعريف نمود: توجه كامل به ويژگى هاى مثبت در حيطه هاى رفتار، افكار، گفتار، عواطف و حتى تصوير ذهنى از فرزندان، به نحوى كه يك نگرش و عملكرد مثبت را در فرد ايجاد كند. سپس افزود: اين نكته در آموزه هاى دينى، به ويژه اسلام، و رويكرد روان شناسى انسان گرايى مورد توجه بوده است.

از نظر قرآن، انسان موجودى با ارزش و والامقام است. روان شناسى انسان گرايى نيز انسان را ارزشمند و داراى جنبه هاى اخلاقى مثبت مى داند كه بايد در جهت شكوفاسازى آن تلاش كرد. مهم ترين محورهاى مقاله وى عبارت بودند از:

1. سبك هاى تربيتى والدين و ناهنجارى هاى اخلاقى فرزندان. در اين قسمت، به موضوعات ذيل اشاره شد: سوگيرى منفى در اسنادها و باورهاى شناختى والدين، فقر مهارت هاى تعاملى مثبت در والدين و فقدان روابط صميمى بين اعضاى خانواده.

2. نگرش مثبت به فرزندان در نظريه هاى خانواده درمانى. در ميان نگرش هاى مختلف روان شناختى، به ويژه نظريه هاى خانواده درمانى، به ديدگاه مثبت نگر نسبت به انسان توجه خاصى شده است. در اين مقاله، برخى محورهاى مهم آن از نظر مؤلفان بررسى شد.

3. سوگيرى مثبت از نظر اسلام. در آيات و روايات، جنبه هاى مختلف سوگيرى مثبت نسبت به انسان و حفظ و رعايت ارزش ديگران، به ويژه كودكان، بيان شده كه در اين مقاله به بخش هايى از آن اشاره شد.

ـ دكتر خدابخش احمدى نيز به بررسى «رابطه تقيّدات مذهبى و سازگارى زناشويى» پرداخت.

وى با اشاره به تحقيقات خود در خصوص وجود رابطه همبستگى بين تقيّدات مذهبى زوجين با سازگارى زناشويى آنها تأكيد كرد كه تقيّدات مذهبى بايد در خانواده ها تقويت شود.

ـ پس از آن، خانم راضيه زارعى مقاله اى با عنوان «حقوق خانوادگى زنان در نظريه هاى فكرى ـ مذهبى ايران» ارائه كرد.

وى گفت: امروزه پرسش هاى فراوانى در زمينه مسائل زنان در عرصه مطالعات اسلامى وجود دارد. اين امر سبب رويكردهاى متفاوت متفكران مسلمان به مسئله زنان شده است; برخى به خانه نشينى زنان حكم مى كنند و عده اى از برابرى و حقوق مساوى آنها دم مى زنند. در اين ميان، ديدگاه هاى معتدل ترى نيز وجود دارد. بنابراين، مى توان از سه رويكرد عمده در حوزه مطالعات زنان نام برد: سنّت گرايى، تجدّدگرايى و اصول گرايى. وى در ادامه به توصيف و معرفى هر يك از سه جريان فكرى مزبور پرداخت.

ـ «نقش فرزند در استحكام و بهداشت روانى خانواده» عنوان مقاله اى بود كه حجة الاسلام محمّدصادق شجاعى در اين همايش ارائه كرد. وى تصريح نمود: اگرچه خوددارى از داشتن فرزند گرايشى است كه با تأثيرپذيرى از فرهنگ غرب به وجود آمده و متأسفانه در جوامع اسلامى نيز طرفدارانى يافته است، اما با نگاهى به آموزه هاى دينى و برخى تحقيقات تجربى انجام شده در حوزه روان شناسى، حضور كودكان در خانواده بر حالات روانى والدين، جامعه پذيرى، اعتماد به نفس، تقويت حرمت خود، كارآمدى و تداوم حيات خانواده تأثير مثبت دارد. اين مقاله، محورهاى ياد شده را به تفصيل بررسى كرد.

ـ در ادامه همايش، آقاى احمد يارمحمّديان گزارشى از كار تحقيقى خود با عنوان «رابطه بين هوش عاطفى و رضايت زناشويى» كه بر روى صد نفر اجرا كرده بود، ارائه كرد. نتايج تحقيق وى نشان داد: بين هوش عاطفى و مؤلّفه هاى آن با سازگارى زناشويى رابطه وجود دارد و بر اساس نتايج تحليل رگرسيون چند متغيره مى توان هوش عاطفى را به عنوان متغير پيش بين براى سازگارى زناشويى در نظر گرفت. در حقيقت، شخصيت عاطفى پدر يا مادر، در برخورد با مسائل زندگى بسيار تعيين كننده است.

ـ آقاى حسين بستان در مقاله خود به «بررسى خانواده و نقش هاى جنسيتى آن» پرداخت. وى در بخشى از سخنان خود به اين موضوع اشاره كرد كه در رويكرد فمينيستى نقش هاى جنسيتى ثابت وجود ندارد، حتى نقش مادر شدن هم امروزه يك نقش مشترك و والدينى در نظر گرفته مى شود; اما از نظر اسلام، برخى نقش هاى جنسيتى ثابت در خانواده وجود دارد كه به هيچ وجه قابل تغيير و واگذارى نيست.

ـ در ادامه، مقاله حجة الاسلام ابوالقاسم بشيرى با عنوان «اشتغال زوجين; آثار و پيامدهاى آن بر فرزندان» قرائت شد. وى در مقاله خود با تأكيد بر اين موضوع كه در حال حاضر، عوامل گوناگونى موجب كم رنگ شدن نقش مادرى شده، يكى از مهم ترين عوامل آن را گرايش شديد زنان به اشتغال در خارج از محيط خانه دانست. زنان شاغل مجبورند فرزندان خود را براى نگه دارى به مهدكودك ها و كودكستان ها بسپارند و اين امر مى تواند تأثير منفى روى آنها بگذارد.

ـ «آسيب شناسى مشكلات رفتارى و عاطفى نوجوانان دختر در خانواده هاى محروم» عنوان مقاله دكتر مريم وفايى بود كه در اين همايش ارائه شد. وى در تحقيق خود كه بر روى 85 نفر اجرا شده بود، به اين نتيجه دست يافت كه بين عوامل خطرزاى خانواده و مشكلات عاطفى ـ رفتارى دختران از يك سو، و حوادث نامطلوب خانواده با مشكلات عاطفى ـ رفتارى دختران از سوى ديگر، رابطه قوى و مثبت وجود دارد.

ـ پس از آن دكتر رضا پورحسين در زمينه «رسانه هاى جمعى و مشكلات خانوادگى» به سخنرانى پرداخت. وى در بخشى از سخنان خود به تأثيرات منفى رسانه ها بر خانواده اشاره كرد و گفت: عوامل گوناگونى موجب آسيب ديدن پيوند عاطفى خانواده شده; اما در اين ميان، گسترش رسانه هاى جمعى، به ويژه صدا و سيما، به دليل كاركرد متنوع خود تأثيرات زيان بارى بر خانواده مى گذارد.

ـ در ادامه حجة الاسلام حسن يوسف زاده مقاله اى با عنوان «آسيب شناسى تحوّلات خانواده در غرب» ارائه كرد.

ـ مقاله پايانى از سركار خانم فتحيه فتاحى زاده بود كه با عنوان «مراحل تربيت در اسلام و نقش هاى والدين در انتقال ارزش هاى دينى» قرائت شد.

آنچه گذشت، توصيف اجمالى از مقالات ارائه شده در روز همايش بود. بيش از يكصد عنوان مقاله نيز براى چاپ آماده گرديده كه به زودى از سوى دبيرخانه همايش منتشر خواهد شد. نقش آموزش و تحصيلات در تحكيم خانواده، اهميت هوش هيجانى در مناسبات خانوادگى، نقش اعتقادات دينى در كاهش آسيب پذيرى فرهنگى خانواده، خانواده و مطالبات جنسى، آسيب شناسى روابط جنسى و نقش آن در خانواده، مقايسه سطح سلامت روانى زوج هاى بارور و نابارور، بررسى مبانى روان شناسى كفويت در ازدواج، تأثير آموزه هاى عرفانى بر تقويت نهاد خانواده، عوامل افزايش سنّ ازدواج و راهبردهاى كاهش آن، و نقش خانواده در پرورش مذهبى فرزندان برخى از مهم ترين عناوين مقالات اين همايش بودند.

4. ميزگردها

يكى از بخش هاى جذّاب همايش، ميزگردهاى علمى پيرامون «خانواده و آسيب هاى آن» بود. در اين همايش سه ميزگرد تحت عنوان «سنّ ازدواج»، «نقش هاى جنسيتى در خانواده» و «جهانى شدن و خانواده» با حضور كارشناسان برگزار شد.

اميد است دستاوردهاى اين همايش در حفظ نظام خانواده مفيد و راهگشا واقع شود.