معرفت

یادگیری به روش «بحث گروهی»

و شیوه کاربرد آن در حوزه‏های علمیه و آموزش عالی

هادی حسین‏خانی
(دانش‏آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری روان‏شناسی تربیتی)

چکیده

در بین روش‏های یادگیری، برخی معلّم‏محور است که در آن معلّم محور فعالیت‏های آموزشی است و برخی یادگیرنده محور است که در آن دانش‏آموز محور یادگیری است. با توجّه به تأثیر خاص رویکردهای یادگیرنده محور، امروزه این روش‏ها توجه محققان و مربّیان را به خود معطوف داشته است. در بین روش‏های یادگیرنده محور، روش «بحث گروهی» از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. نوشتار حاضر در پی آن است تا ضمن تعریف و نحوه اجرای این روش، فواید، شرایط موفقیت، موارد کاربرد و ترکیب اعضای آن را تعیین کرده، به برخی محدودیت‏های کاربرد آن نیز اشاره نماید. در پایان نیز به اختصار برخی از شیوه‏های کاربرد این روش در دروس حوزه‏های علمیه و دانشگاه‏ها ارائه می‏شود.

کلیدواژه‏ها: روش‏های یادگیرنده محور، روش بحث گروهی، روش‏های معلّم محور.

مقدمّه

روش‏های یادگیری به دو دسته کلّی قابل تقسیم است. در یک دسته معلّم در کانون یادگیری قرار داشته و عمده فعالیت‏های آموزشی حول محور او گردش می‏کند. و در دسته دوم، شاگرد محوریت یادگیری را تشکیل می‏دهد و معلّم به عنوان زمینه‏ساز و تشکیل‏دهنده و تسهیل‏کننده فعالیت او عمل می‏کند. روش‏های نوع اول را روش‏های معلّم‏محور (teacher-centred Method) یا آموزش مستقیم می‏نامند. گروه دوم روش‏ها که «Student-Sentred Learning» نام دارد، به آن دسته از موقعیت‏های یادگیری اطلاق می‏شود که مشارکت دانش‏آموزان را درگیر تعیین اهداف می‏کند و امور زیر را مورد تأکید قرار می‏دهد: اهداف مؤثر، تعامل با دانش‏آموزان، توانایی معلّم در پذیرش عبارات نادرست، به هم پیوستگی و خود پیروی گروه، و بخشی از زمان اختصاص یافته به مسائل و تجارب شخصی.¹

در بین روش‏های یادگیرنده محور، روش «بحث گروهی» که موضوع این نوشتار است، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار می‏باشد.

الف. تعریف

روش «بحث گروهی»،² گفت‏وگویی است سنجیده ومنظم درباره موضوعی خاص که مورد علاقه مشترک شرکت‏کنندگان در بحث است. در این روش، شاگردان فعالانه در فعالیت‏های آموزشی، شرکت می‏کنند و مسئولیت یادگیری را به عهده می‏گیرند. آنها در ضمن مباحثه، از اندیشه و نگرش‏های خود با ذکر دلایل متّکی بر حقایق، مفاهیم و اصول علمی دفاع می‏کنند.³ بنابراین،

در روش مذکور ویژگی‏های زیر حایز اهمیت است:

ـ «گفت‏وگو»: دانش‏آموزان در این روش هم شنونده و هم گوینده هستند و نه فقط شنونده.

ـ «سنجیده و منظم»: گفت‏وگوی شاگردان هدفمند طراحی شده و با نظم خاصی به پیش می‏رود.

ـ «موضوع خاص»: به منظور استفاده لازم از بحث، باید موضوع کاملاً مشخص و معین شود.

ـ «مورد علاقه مشترک»: چنانچه موضوع مورد علاقه عموم شرکت‏کنندگان نباشد، افراد با انگیزه لازم آن را دنبال نخواهند کرد.

ـ «دفاع از دیدگاه‏های خود»: در بحث گروهی، افراد دیدگاه‏های خود را در مورد موضوع خاص مطرح کرده و با تکیه بر استدلال‏های علمی، از دیدگاه خود حمایت می‏کنند.

ب. فواید

این روش آموزشی یادگیرنده محور دارای فواید متعددی است که در اینجا به بررسی آن می‏پردازیم:

1. تبادل اطلاعات

مباحثه و مذاکره گروهی، وسیله مؤثر و مفیدی است برای تبادل اطلاعات و کسب آگاهی‏ها؛ زیرا هر یک از افراد، اطلاع و درکی را که از زاویه دید و شناخت خود به دست آورده‏اند با هم در میان می‏گذارند و به بالا بردن سطح و اندازه معلومات یکدیگر کمک می‏کنند.⁴ برای مثال، اگر موضوع بحث گروهی بررسی علل و عوامل گسترش اعتیاد در جوانان باشد، یکی از شرکت‏کنندگان عوامل خانوادگی، دیگری عوامل روان‏شناختی، فرد سوم عوامل جامعه‏شناختی و محیطی و فرد چهارم عوامل مذهبی را به عنوان زمینه‏های نشر اعتیاد در جوانان مورد توجه قرار می‏دهند و بدین‏سان، درک خود را در مورد ابعاد این مسئله اجتماعی وسیع‏تر و عمیق‏تر می‏سازند.

2. تقلیل اختلاف‏ها و کدورت‏ها

به دلیل آنکه درک و شناخت هر فرد با درک و شناخت دیگران متفاوت بوده و هر فرد با توجه به علایق خاص خود به مسائل پیرامون می‏نگرد، زمینه اختلاف‏نظر و دیدگاه بین افراد فزونی می‏یابد. اختلاف‏نظر و دیدگاه نیز در موارد بسیاری به بروز کدورت و دل‏گیری منجر می‏شود. تشکیل جلسات بحث و مذاکره، در صورتی که با بهره‏گیری از آگاهی‏ها و دانسته‏های هر یک از اعضا و تبادل افکار آنها همراه باشد، بی‏شک در روشن ساختن جنبه‏های متفاوت مسئله با مشکل موردنظر مفید است و در تخفیف دادن و یا از بین بردن کدورت‏ها و دشمنی‏ها و نزدیک ساختن عقاید و نظریات مؤثر و سودبخش می‏باشد.⁵

3. توانایی فهم مسائل پیچیده⁶

تبادل اطلاعات در مذاکره گروهی موجب می‏شود که افراد گروه با استفاده از وسعت اطلاعات، دید عمیق‏تری نسبت به مسئله پیدا کرده و موفق به درک مسائل پیچیده و دشوار شوند.

امام کاظم علیه‏السلام در وصیت به هشام بن حکم فرمودند:

یا هشام انّ اللّه ـ تبارک و تعالی ـ بشّر اهل العقل و الفهم فی کتابه فقال:«فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(زمر: 17و18)؛ ای هشام! خداوند متعال اهل عقل و فهم را در کتابش بشارت داده است و فرموده: بندگانم را بشارت ده، آنان که سخنان را می‏شنوند و از بهترین آنها پیروی می‏کنند، آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنان صاحبان عقل و اندیشه‏اند.⁷

بنابراین، گفت‏وگو با دیگران زمینه طرح نظریات گوناگون در مورد مسئله مطرح شده را فراهم کرده و آن نیز به نوبه خود، روشن شدن ابعاد مبهم و پیچیده و در نهایت، هدایت الهی را به دنبال خواهد آورد.

4. تقویت استدلال و توان ارزشیابی دیدگاه‏ها

این روش برای تحقق یافتن هدف‏های آموزشی «ارزشیابی اندیشه‏های مختلف» و «ایجاد تحمّل و بردباری در برخورد با عقاید دیگران» مناسب است.⁸ بدین‏سان، افراد با بحث گروهی، ضمن ارتقای سطح درک خود، توان رویارویی با اندیشه‏های مختلف و نقّادی آنها را نیز به دست می‏آورند.

5. استفاده از زبان برای بیان مطالب

روش بحث گروهی به یاد گیرندگان کمک می‏کند تا استفاده از زبان را یاد بگیرند، دیدگاه‏های خود را بیان کنند و عقاید و اندیشه‏های خود را توجیه نمایند.⁹ به دلیل آنکه در این روش هر یک از عضا به نحوی درگیر بحث می‏شوند، هراس افراد کم‏رو و خجالتی برای صحبت کردن کاهش یافته و آنان نیز به تدریج از توانایی انتقال دادن مطالب برخوردار می‏شوند.¹⁰

نمونه‏های جلب همکاری دانش‏آموزان خجول (به نقل از: روان‏شناسی پرورشی، ص 395)

1. «احمد، عقیده شما در این‏باره چیست؟»

2. «لازم است عقیده فرد دیگری را در این‏باره بدانیم. جمشید، شما چه فکر می‏کنید؟»

3. منتظر یک سکوت طولانی نمانید تا بعد از یک دانش‏آموز خجول بخواهید که نظری را ابراز کند. اکثر مردم، حتی افرادی که پرحرف و مطمئن هستند، دوست ندارند که سکوت را بشکنند.

4. از افراد خجول سؤال‏هایی بپرسید که به سادگی قابل جواب دادن باشند.

6. اتخاذ مناسب‏ترین تصمیم

بحث و مذاکره گروهی، دانسته‏ها و بینش‏ها را، چنان‏که مولوی نیز بیان داشته است، با هم می‏آورد و بر وسعت دید و عمق بینش مذاکره‏کنندگان می‏افزاید و در نتیجه، تصمیمات آنان را با واقعیات و مقدورات نزدیک‏تر و سازگارتر می‏سازد:

عقل با عقل دگر دوتا شودنور افزون گشته، ره پیدا شود

عقل قوت گیرد از عقلِ دگر پیشه‏گر کامل شود از پیشه‏گر.

در سال 1932 م نتیجه تحقیقی که در دانشگاه کلمبیا برای مقایسه میزان توانایی فرد و گروه در حل مشکلات به عمل آمده بود، منتشر گردید. در این تحقیق، مسائلی را برای پیدا کردن راه‏حل به افراد و گروه‏های چهار نفره ارائه کرده بودند. نتیجه حاصل از این تحقیق، چنین بود:

الف. راه‏حل‏های درست، بیشتر از جانب گروه‏ها بود تا افراد.

ب. به نظر می‏رسید که این امر به این علت است که ردّ پیشنهادات نادرست و توجه به اشتباهات، در گروه‏ها زیادتر بود تا در افراد.

ج. در این گروه‏ها (چهار نفره) نادرستی راه‏های پیشنهاد شده بیشتر توسط کسانی غیر از خود پیشنهاددهنده اظهار می‏گردید.

د. اعضای گروه برای حل مشکلات به اندازه مساوی شرکت و همکاری نمی‏کردند؛ یعنی بعضی با انگیزه بیشتر و برخی با رغبت کمتری برای حل مشکل درگیر بحث می‏شدند.

ه . افراد سریع‏تر از گروه به راه‏های غلط می‏رسیدند.¹¹

یافته‏های تحقیق مزبور مؤید فرمایش امیرالمؤمنین علیه‏السلاماست که فرمودند:

«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقف الخطاء»؛12 کسی که از اندیشه‏های گوناگون استقبال کند، به موقعیت‏های خطا آگاهی می‏یابد.

ج. نحوه اجرا

برای آشنایی با شیوه اجرای بحث گروهی، لازم است وظایف معلّم و شاگردان را روشن نماییم.

وظایف معلم

معلّم در جریان بحث گروهی سه وظیفه اصلی بر عهده دارد:

1. فعالیت‏های مقدّماتی (پیش از جلسه): معلّم که وظیفه رهبری گروه را بر عهده دارد، باید پیش از شروع جلسه، فعالیت‏های زیر را انجام دهد:

ـ تدارکات لازم از قبیل محل تشکیل بحث گروهی، مواد و تجهیزات لازم و مانند آن را تهیه و آرایش هندسی نشستن افراد را تعیین کند.

ـ پیرامون موضوع بحث مطالعه و نکات اصلی مطالعات خود را یادداشت کند.

ـ سؤالاتی را که برای شروع و ادامه بحث لازم است، تهیه و تنظیم کند.

ـ وظایف و مسئولیت‏های اعضای گروه را معین سازد.

ـ منابع مورد نیاز در زمینه بحث را شناسایی کند.

ـ از همه اعضای شرکت‏کننده در بحث بخواهد پیرامون موضوع مورد بحث مطالعه کنند و با آمادگی قبلی در جلسه بحث گروهی حاضر شوند.

2. شرکت در بحث: معلم موظّف است در شروع بحث، تحت عنوان مقدمّه، هدف و ضوابط بحث گروهی را شرح دهد و وظایف اعضا را مجددا گوشزد کند. معلّم باید در صحبت کردن حداقل مشارکت را داشته باشد. او باید نقش خود را تا حد یک شنونده و شاید ناظر ـ که تنها با صدا کردن نام افراد، یا اشاره کردن، یا تکان دادن سر، کار افراد را تحت نظارت دارد ـ کاهش دهد. کار معلّم باید بیشتر پی‏گیری، تجزیه و تحلیل و ارزیابی بحث باشد نه مشارکت در بحث.

3. کنترل و هدایت بحث: معلّم باید مراقب باشد که بحث از موضوع خارج نشود و چنانچه انحراف، اغتشاش و بی‏نظمی در بحث مشاهده کرد، باید بلافاصله مداخله نماید و سعی کند با استفاده از کمترین کلمات، بحث را به مسیر اصلی خود برگرداند. او باید با شرکت دادن شاگردان در تصمیم‏گیری‏های طول بحث، با دقت به تمام دیدگاه‏های آنان گوش دهد و از شاگردانی که نظرهای خود را بیان نمی‏کنند، دعوت به اظهارنظر نماید. او باید نتایج حاصل از بحث را خلاصه و دسته‏بندی کند و در صورت وجود اختلاف‏نظر در بحث، آن را ادامه دهد.

وظایف شاگردان

اهمّ وظایف شاگردان در جریان بحث گروهی عبارت است از:

ـ درباره موضوع مورد بحث فکر و مطالعه کنند.

ـ عقاید و تجربیات خود را در جلسه مطرح کنند.

ـ با دقت به جریان بحث و گفت‏وگو گوش دهند.

ـ در صورت عدم توجه، از اعضا بخواهند که آن را دوباره توضیح دهند.

ـ در جریان بحث گروهی، با یکدیگر به طور خصوصی صحبت نکنند.

ـ انتظار نداشته باشند که نظر آنها حتما پذیرفته شود.

ـ اگر نظر و پیشنهادی دارند، به طور صریح بیان کنند.

ـ پس از پایان بحث، در مورد برنامه آینده تصمیم‏گیری کنند.¹³

شاگردان و بایدها و نبایدهای مربوط به بحث گروهی (به نقل از: Freshersworld. com)

1. تا حد ممکن طبیعی باشید. سعی نکنید خود را به گونه‏ای که نیستید، نشان دهید. خودتان باشید.

2. بحث گروهی به شما فرصت می‏دهد صریح‏تر سخن بگویید. ارزیاب می‏خواهد به سخنان شما گوش فرا دهد.

3. برای سازمان‏دهی افکار خود وقت بگیرید. در مورد آنچه قصد گفتنش را دارید، فکر کنید.

4. در صورتی که تردیدی در مورد موضوع دارید، به دنبال توضیح آن برآیید.

5. هنگامی شروع به صحبت کنید که موضوع را به روشنی درک و تحلیل کرده باشید.

6. از راهبردهای گوناگون برای ورود به بحث استفاده کنید: ابتدا وارد بحث شوید یا با دیدگاه فردی دیگر موافقت کنید و آن‏گاه به بیان دیدگاه‏های خود بپردازید.

7. گشودن باب بحث تنها راه جلب توجه و تقدیر نیست. اگر شما در طول بحث بینش‏های ارزشمندی ارائه ندهید، همه تلاش‏هایتان در ورود به بحث بی‏ثمر خواهد بود.

8. حالات و رفتارهای شما نیز سخنگوی شماست. اشارات و ادا و اطوار شما بیش از آنچه می‏گویید، منعکس‏کننده نگرش شماست.

9. مهارت‏های زبان صرفا تا حدی مهم است که بتوانید به روشنی و روانی دیدگاه‏های خود را ارائه دهید.

10. قاطع باشید و نه قاهر؛ سعی کنید در بحث و تحلیل‏ها آهنگ صدایتان متعادل باشد.

11. اگر یکی از افراد چیزی گفت که شما مخالف بودید، خون‏سردی خود را حفظ کنید. مهم آن است که بی‏غرض بمانید: بحث را شخصا در اختیار نگیرید.

12. همواره مؤدب باشید: سعی کنید از به کار بردن عبارات تندی مانند: «من به شدت مخالفم» یا «من موافق نیستم» اجتناب کنید و به جای آن از عباراتی همچون: «من می‏خواهم در ارائه نظراتم در این موضوع سهیم شوم» یا «یک تفاوت بین دیدگاه شما و من وجود دارد» یا «اجازه می‏خواهم با شما اختلاف‏نظر داشته باشم» استفاده کنید.

13. مهارت‏های رهبری خود را مرور کنید؛ دیگران را به سخن گفتن ترغیب نمایید و به دیدگاه‏های آنان گوش فرا دهید. پذیرای دیدگاه دیگران باشید و زمخت و ستیزه‏جو نباشید.

14. اگر شما یک گروه دوستان همفکر دارید، می‏توانید یک بحث گروه ساختگی به راه بیندازید تا در خلال ارائه و دریافت بازخورد، بتوانید از یکدیگر چیزی فرا بگیرید.

د. شرایط موفقیت روش ثمربخش بودن این روش و نیل به نتایجی که به آن اشاره شد، مستلزم وجود شرایطی است که در اینجا مورد توجه قرار می‏گیرد:

1. توانایی معلم

اجرای مطلوب روش بحث گروهی، تا اندازه زیادی بستگی به شخصیت معلّم و درجه خون‏گرمی او دارد. معلّمی که از این روش بهره می‏گیرد، باید بردبار بوده و از توانایی نظم بخشیدن و سازمان‏دهی برخوردار باشد. همچنین روش بحث گروهی نیازمند معلّمی تیزهوش است که برای پی‏گیری انحرافات بحث، بدون از دست دادن خطوطی کلّی مباحثه، به نکات اصلی بحث توجه داشته باشد. وی باید قدرت تصمیم‏گیری داشته باشد. او نیاز دارد بخشی از قدرت خود را برای کنترل عمومی کلاس به کار گیرد؛ زیرا در این روش هر شرکت‏کننده این امکان را دارد که بحث را به سمت نگرش‏های خود بکشاند. معلّمی که فاقد چنین صفاتی باشد، برای اجرای روش بحث گروهی به هیچ وجه مناسب نخواهد بود.¹⁴

علاوه بر این، معلّم باید به گونه‏ای برنامه‏ریزی کند که هر گروه، از دانش‏آموزان توانمند برخوردار باشد تا ضمن رعایت عدالت در بین گروه‏ها، زمینه تضارب آراء و ارتقای سطح علمی و دانش‏آموزان ضعیف‏تر نیز فراهم شود.

امام کاظم علیه‏السلام با اشاره به اهمیّت بحث و گفت‏وگو با عالم می‏فرمایند:

«محادثة العالم علی المزبلة خیرٌ من محادثة الجاهل علی الزّرابی»؛¹⁵ سخن گفتن با دانشمند حتی در مکان کثیف بهتر از گفت‏وگو با جاهل بر روی فرش‏های فاخر و گران‏بهاست.

2. آمادگی قبلی دانش‏آموزان

برای موفقیت یک بحث گروهی ضروری است دانش‏آموزان به سهم خود با دست پر در جلسه بحث حاضر شوند. اگر جلسه بحث و مناظره به منظور آموزش یک درس دانشگاهی است، دانشجویان می‏بایست بعضی مطالعات مقدّماتی را پیش از آمدن به جلسه انجام داده باشند. در یک بحث موفق، یادگیری دانش‏آموزان فعالانه صورت می‏گیرد، اما اگر شرکت‏کنندگان در بحث آمادگی قبلی نداشته باشند، این روش دستاورد اندکی خواهد داشت.¹⁶

از سوی دیگر، لازم است شرکت‏کنندگان به طور جدّی و با انگیزه لازم در بحث شرکت کرده و تمامی مساعی خویش را برای پربار کردن جلسات بحث گروهی به کار گیرند.

ه . موارد کاربرد

روش بحث گروهی، در مورد دروس و محتواهایی قابل اجراست که دارای ویژگی‏های زیر باشند:

1. مورد علاقه مشترک شرکت‏کنندگان در بحث باشد. در این روش، شاگردان بیش از استفاده از کتاب یا معلّم، خود موظّف به یافتن نتایج، اصول و راه حل‏ها هستند. برای تحقق این امر، شاگردان باید به موضوع یا مسئله و یافتن پاسخ و حلّ آن علاقه‏مند باشند.

2. شاگردان درباره آن اطلاعات لازم را داشته باشند یا بتوانند کسب کنند. اگر بحث گروهی در زمینه‏ای تدارک شود که برای شرکت‏کنندگان آسان و در خور فهم نباشد، و یا زمنیه لازم را برای کسب اطلاعات نداشته باشد، برای آنان فعالیت معنا و مفهومی نخواهد داشت و حتی قادر به چنین بحثی نخواهند بود.

3. درباره آن بتوان نظرهای مختلف و متفاوت اظهار داشت. در میان دروس مختلف، بعضی از مباحث علمی آنچنان شکل گرفته‏اند که در درجه بالایی از توافق قرار دارند. درباره علومی مانند ریاضیات، مهندسی و مانند آن معمولاً از بابت اینکه چه چیزهایی مهم، و کدام مفاهیم و اصول، باارزش هستند، و چگونه سازمان‏دهی شده‏اند، توافق وجود دارد. بعکس، در علومی مانند علوم اجتماعی، تاریخ، اقتصاد، فلسفه، علوم سیاسی، روان‏شناسی، جامعه‏شناسی و نظایر آن، چنین توافقی وجود ندارد. چون در مورد دروس این گروه توافق در حد بالا وجود ندارد و می‏توان نظرهای مختلف درباره آنها اظهار داشت، برای بحث گروهی مناسب هستند.¹⁷ برای نمونه، سؤال‏های زیر گزینه‏های مفیدی برای بحث گروهی در علوم مزبور به شمار می‏روند:

ـ نتیجه بازداشت نظامیان انگلیسی توسط نیروهای جمهوری اسلامی چه بود؟

ـ راهبردهای موفقیت طرح امنیت اجتماعی چیست؟

ـ پیامدهای فروش نفت به یورو به جای دلار چیست؟

ـ چه اشکالاتی بر دیدگاه اصالت ماهیت وارد است؟

ـ علل بروز اضطراب در کودکان چیست؟

ـ راه‏های درمان ناخن جویدن کودکان چیست؟

ـ به چه دلایلی‏عراق‏درسال1990به کویت حمله کرد؟

و. اعضای گروه

اعضای یک بحث گروهی معمولاً متشکل از افراد زیر است:

1. اداره‏کننده یا رهبر گروه: به منظور سازمان دادن و اداره بحث گروهی یک نفر باید به عنوان رهبر گروه انتخاب شود. این فرد می‏تواند معلّم، یا یکی از افراد مطّلع و یا یکی از شاگردان باشد.

2. شاگردان: شرکت‏کنندگان اصلی بحث گروهی، شاگردان هستند که قاعدتا باید به موضوع مورد بحث علاقه‏مند باشند و در بحث فعالانه شرکت کنند و مسئولیت قبول نمایند.

3. منشی گروه: در بحث گروهی، بهتر است یک نفر به عنوان منشی گروه انتخاب شود تا تصمیمات و نتایج مهم بحث را یادداشت کند. معمولاً منشی باید موارد مخالف و موافق، پیشنهادها و توصیه‏ها را عینا یادداشت کند و از اعمال نظر شخصی اجتناب ورزد. معلّم یا یکی از شاگردان می‏توانند این نقش را به عهده بگیرند.

4. شخصی مطّلع (مهمان): اگر موضوع مورد بحث، نیاز به اطلاعات فنی و تخصصی داشته باشد، می‏توان فرد مطّلعی را با دعوت قبلی در بحث گروهی شرکت داد. چنین فردی، می‏تواند اطلاعات لازم را عرضه کند و به سؤالات پاسخ دهد و یا اظهار نظر شخصی کند. البته دخالت این فرد در مباحث نیز باید به حداقل ممکن کاهش یابد. در غیر این صورت، مقاصد روش بحث گروهی، که فعالیت و اظهارنظر خود دانش‏آموزان است، کمتر تحقق می‏یابد.

5. ناظر یا ارزیاب: در این روش، مناسب است فردی به عنوان ناظر یا ارزیاب تعیین شود تا جریان بحث را از بیرون مشاهده کند و نظرهای خود را در مورد چگونگی اجرای بحث یادداشت و عرضه نماید. معمولاً ناظر باید در خارج از گروه و در محلی که بتواند جریان بحث را از نزدیک پی‏گیری کند، قرار گیرد. در بحث‏هایی که هنوز شاگردان مهارت لازم را برای اجرای بحث کسب نکرده‏اند، معلّم باید نقش رهبر، منشی و ارزیاب را شخصا به عهده بگیرد.

آرایش شبکه ارتباطی و طرز نشستن اعضای گروه در شکل زیر نمایش داده شده است:¹⁸

ی. محدودیت‏ها

در پایان بحث از روش «بحث گروهی»، لازم است خاطرنشان شود که روش مذکور به رغم فواید ارزشمند خود، محدودیت‏هایی نیز دارد که عدم توجه به آنها می‏تواند منجر به کاهش فایده و اثر این روش شود. برخی از محدودیت‏های این روش عبارتند از:

1. همچنان که پیش‏تر نیز اشاره شد، استفاده از این روش بیشتر در موضوعاتی مفید و مؤثر است که مورد توافق عمومی نبوده و زمینه ابراز نظرهای گوناگون در مورد آن وجود داشته باشد.

2. روش بحث گروهی برای جلسات و کلاس‏هایی با جمعیتی اندک و حداکثر تا 30 نفر مناسب است و در کلاس‏هایی که تعداد شرکت‏کنندگان زیاد باشد، از آن‏رو که امکان نظارت معلم بر مباحث و نیز فرصت ارائه نظرات‏گروه‏هاکاهش‏می‏یابد،این‏روش‏مناسب‏به‏نظرنمی‏رسد.

3. توجه به شرایط سنی شاگردان از دیگر نکات مهم در به کارگیری این روش است. بر این اساس، این روش برای دانش‏آموزان مقطع ابتدایی چندان مناسب به نظر نمی‏رسد.

4. معلّمی که از این روش استفاده می‏کند، باید از توانمندی لازم برای اداره کلاس واجرای این روش برخوردار باشد، در غیر این صورت، ممکن است این احساس به دانش‏آموزان دست دهد که از روش مذکور بهره لازم را نبرده‏اند.¹⁹

5. پیشرفت کمّی آموزش، در این روش نسبت به روش سخنرانی کمتر است. به همین دلیل، ممکن است بسیاری از معلّمان ترجیح دهند به جای روش بحث گروهی، که زمان‏بر است، از روش بی‏دردسر سخنرانی مدد جویند.

ح. کاربرد روش بحث گرهی در دروس حوزه‏های علمیه و دانشگاه‏ها

روش بحث گروهی همچون سایر مراکز آموزشی، در حوزه‏های علمیه نیز قابل اجرا بوده و اجرای درست آن فواید کاربرد این روش را به دنبال دارد. روش مذکور به صورت‏های زیر می‏تواند در مقاطع تحصیلی سطح و خارج مدارس علمیه مورد استفاده قرار گیرد:

1. دوره سطح حوزه

ویژگی دوره سطح آن است که طی آن محتوای کتاب‏های درسی معینی به طلّاب ارائه می‏شود و هدف آن است که طلبه موفق به درک مطالب آن متون گردد. هر چند در دوره سطح هدف از تدریس، انتقال مطالب است، ولی می‏توان به منظور نیل به اهداف ارزشمند روش بحث گروهی و از جمله تقویت بنیه استدلال و فهم مسائل پیچیده، به گونه‏های زیر از این روش استفاده کرد:

ـ استاد می‏تواند در پایان هر جلسه ضمن اشاره اجمالی به موضوع درس جلسه بعد، یک موقعیت معمّا گونه مربوط به آن را برای طلّاب ترسیم کند و از آنان بخواهد تا در مورد آن مسئله اندیشیده و با آمادگی در جلسه بعد شرکت کنند. روز بعد، استاد بخشی از وقت کلاس را به بحث گروهی اختصاص داده و پس از گروه‏بندی کلاس، از طلاب می‏خواهد که در جلسات گروهی خود، مسئله را مورد بحث و بررسی قرار دهند. آن‏گاه از منشی هر گروه می‏خواهد تا راه حل پیشنهادی گروه خود را ارائه نماید. استاد پس از نقد و بررسی نظریات هر گروه، نظریه صحیح را مورد توجه و تأیید قرار می‏دهد.

ـ شیوه دیگر اجرای روش در دوره سطح آن است که استاد در پایان هر جلسه از طلّاب بخواهد که در مورد محتوای مطالب جلسه بعد با آمادگی قبلی حاضر شوند. در جلسه درس نیز طلّاب را گروه‏بندی کرده، گروه‏ها را به بحث پیرامون کل محتوای درس یا برخی از ابعاد آن، که جای بحث و گفت‏وگو و طرح دیدگاه‏های مختلف دارد، وامی‏دارد. آن‏گاه با گوش دادن به نظرات هر گروه، آنها را توضیح داده و به اصلاح، تکمیل و یا بیان اشکالات آنها می‏پردازد.

2. دوره خارج حوزه

در دوره خارج هرچند ممکن است متن مشخص محور درس قرار گیرد و استاد مقدمتا به توضیح دادن مطالب آن بپردازد، اما هدف اصلی، تقویت بنیه استدلال فکری و پرورشی قوه اجتهاد شرکت‏کنندگان در درس خارج است. در این دوره، شاگرد می‏تواند نقش فعال‏تری بر عهده گرفته و حتی محور آموزش قرار گیرد. با استفاده از این روش، می‏توان در مدتی کوتاه‏تر به تربیت فضلایی که به دقت مسائل را در ابعاد مختلف موشکافی می‏کنند، پرداخت. شیوه پیشنهادی درس خارج بر اساس روش بحث گروهی، به شرح ذیل است:

استاد درس خارج در پایان هر جلسه، موضوع جلسه بعد را مشخص می‏سازد و به روشنی توضیح می‏هد که شاگردان برای جلسه بعد در مورد چه مطلبی اندیشیده و مطالعه کنند. در جلسه بعد پس از تبیین مجدد مسئله، شاگردان در قالب گروه‏ها به بررسی مسئله می‏پردازند. پس از بحث و بررسی مسئله در هر گروه، استاد از منشی هر گروه می‏خواهد تا به ارائه دیدگاه‏های گروه خود بپردازد. آن‏گاه استاد پس از نقد و بررسی راه حل‏های ارائه شده، صحیح‏ترین پاسخ را به پرسش مورد نظر ارائه می‏کند. با این شیوه، یادگیری در سطحی بالاتر از شیوه مرسوم سخنرانی در درس‏های خارج محقق خواهد شد؛ زیرا:

اولاً: بیان مسئله از یک روز قبل، زمینه درگیری فرد با آن و حرکت در جهت تعادل جویی را فراهم می‏کند.

ثانیا: فرد برای حل مسئله و برای آنکه بتواند مطلبی را ارائه دهد، خود را ملزم به مطالعه قبلی درباره موضوع می‏داند.

ثالثا: موضوع در جلسه بحث گروهی بررسی و زمینه نقد و بررسی نظرات فراهم می‏شود. در پایان نیز استاد پس از نقد دیدگاه‏های ارائه شده، به ارائه راه حل نهایی می‏پردازد.

مشاهده می‏شود که در این شیوه، راهبردهای مؤثری همچون: پرسش، مطالعه، تفکر، بحث گروهی، توضیح دادن و نقد و بررسی مورد استفاده قرار گرفته که هر یک تأثیر ویژه‏ای در تقویت یادگیری خواهد داشت.

البته ـ همچنان‏که در بخش محدودیت‏های این روش اشاره شد ـ روش بحث گروهی برای دروس با جمعیت شاگردان زیاد توصیه نمی‏شود و چون اغلب دروس خارج حوزه‏ها با جمعیت زیاد برگزار می‏شود، شاید امکان استفاده از این روش مورد سؤال قرار گیرد. اما با به کار بستن موار زیر می‏توان اشکال مزبور را برطرف نمود:

1. استادان جوان دروس خارج که از حوصله و انگیزه بیشتری برای استفاده از روش بحث گروهی برخودار هستند و شاگردان کمتری در درس آنان شرکت می‏کنند، می‏توانند اقدام به شروع اجرای این روش نمایند.

2. سایر استادانی که درس را برای عده بیشتری ارائه می‏دهند، می‏توانند طی شرایط خاصی افراد محدودی (حداکثر 20 نفر) را در کلاس خصوصی پذیرفته و ایشان را با استفاده از روش بحث گروهی آموزش دهند. این شیوه برای موضوعاتی که هنوز ابعاد آن منقّح نشده بسیار مناسب است و به استاد کمک می‏کند تا زوایای بحث را که مورد توجّه شاگردان خاص بوده شناسایی کرده و در درس خارج عمومی خود، آنها را مورد مداقّه و بررسی قرار دهد.

3. دروس دانشگاهی

اگر معقتد باشیم که تحصیلات عالیه دانشگاهی باید زمینه تولید علم توسط دانشجویان را فراهم کند، باید بپذیریم که روش‏های معلّم محور کنونی که در بیشتر روش‏ها اجرا می‏شود، در راستای آن هدف نبوده و نه تنها موجب شکوفایی استعداد دانشجویان نمی‏شود، بلکه آنها را به افرادی فاقد انگیزه علمی تبدیل می‏کند.

روش بحث گروهی در بسیاری از دروس دانشگاهی قابل اجراست و اگر مباحث گذشته در مورد شرایط به کارگیری آن در نظر گرفته شود، می‏توان گفت یکی از مهم‏ترین شیوه‏های تقویت بنیه فکری دانشجویان به شمار می‏رود. روش بحث گروهی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری بسیاری از رشته‏های تحصیلی کاربرد دارد و با توجه به تعداد محدود دانشجویان این مقاطع و سطح علمی بالاتر آنان نسبت به دانشجویان مقاطع پایین‏تر، می‏توان مطمئن بود که این روش چون به روشن شدن جوانب مختلف مسئله منجر می‏شود، زمینه جرقه‏های پژوهش را در اذهان دانشجویان ایجاد می‏کند. و این همان مقدّمه‏ای است که به تولید علم منجر می‏شود. در مقاطع کارشناسی نیز چنانچه موضوع درس و تعداد دانشجویان اقتضا کند، می‏توان به طور متناوب از این روش یادگیری سود جست.

نتیجه‏ گیری

روش بحث گروهی از جمله مؤثرترین روش‏های یادگیری «یادگیرنده محور» است. این روش در ضمن آنکه به کمترین امکانات نیازمند است، در اکثر مقاطع تحصیلی (دبیرستان، دانشگاه و حوزه‏های علمیه) قابل اجراست و عامل خلاقیت، کشف استعدادها، تقویت قدرت رهبری، تقویت توان استدلال و گفت‏وگو، جذابیت یادگیری و مانند آن به شمار می‏رود. بنابراین، با در نظر گرفتن محدودیت‏های آن می‏توان گونه‏ای کارآمدتر از تدریس موفق را به اجرا درآورد.

• پى نوشت ها

  1. G Terry Page & JB. Thomas, international Dictionary of Education, London and worcester, Billing and sons Ltd, 1979, P 326.

  2. Group discussion.

  3. حسن شعبانى، مهارت‏هاى آموزشى و پرورشى روش‏ها و فنون تدریس، تهران، سمت، 1377، ص 304.

  4. سیدمهدى ثریا، روش بحث و مذاکره بر اساس مطالعه تأثیر و تأثر متقابل در گروه، تهران، رشد، 1377، ص 52.

  5. همان، ص 54.

  6. على‏اکبر سیف، روان‏شناسى پرورشى، تهران، آگاه، 1382، ص 392.

  7 و8 و 9 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، ج 1، ص 132.

  10. حسن شعبانى، پیشین، ص 318.

  11. سیدمهدى ثریا، پیشین، ص 59.

  12. محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 74، ص 288.

  13. حسن شعبانى، پیشین، ص 314ـ317.

  14. همان، ص 306.

  15. محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 1، ص 205.

  16. برنارد لاول، حافظه و یادگیرى روش‏هاى نوین در آموزش بزرگسالان، ترجمه و نگارش غلامرضا احمدى، تهران، ققنوس، 1366، ص 226.

  17. حسن شعبانى، پیشین، ص 305.

  18. همان، ص 314ـ 315.

  19. ر.ک. همان، ص 318.