معرفت، سال شانزدهم، شماره دوازدهم، پیاپی 123، اسفند 1386، صفحات 15-

    عناصر تمدن‌ساز دین اسلام

    نوع مقاله: 
    ترویجی
    نویسندگان:
    حمزه علی وحیدی منش / *استادیار - گروه علوم سیاسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) / Nashrieh@qabas.net
    چکیده: 
    تمدن به عنوان یک پدیده اجتماعی، محصول تفکرات نهفته در ورای آن است. برای ساختن تمدن، وجود اندیشه تمدن ساز ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد. در اینکه آیا تمدن سازی در جوهره اندیشه اسلامی، قابل مشاهده هست یا نه، موضوعی است که در این نبشتار به اندازه وسع علمی خود و گنجایش مقاله به آن اهتمام ورزیده ایم. نگارنده معتقد است اسلام اصیل به لحاظ برخورداری از توانمندی های بالا، می تواند تمدّنی متناسب با نیازهای انسان معاصر بیافریند؛ چنان که در گذشته این توانایی را از خود نشان داده است. برخی از عناصر تمدن سازی اسلام عبارتند از: عقل گرایی، جهان گرایی، عدالت گرایی، علم گرایی، جامع گرایی، آسان گیری و اخلاق گرایی.
    Article data in English (انگلیسی)
    متن کامل مقاله: 

    عناصر تمدن ساز دین اسلام

    حمزه علی وحیدی منش
    (دانش آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری انقلاب اسلامی)

    چکیده

    تمدن به عنوان یک پدیده اجتماعی، محصول تفکرات نهفته در ورای آن است. برای ساختن تمدن، وجود اندیشه تمدن ساز ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد. در اینکه آیا تمدن سازی در جوهره اندیشه اسلامی، قابل مشاهده هست یا نه، موضوعی است که در این نبشتار به اندازه وسع علمی خود و گنجایش مقاله به آن اهتمام ورزیده ایم. نگارنده معتقد است اسلام اصیل به لحاظ برخورداری از توانمندی های بالا، می تواند تمدّنی متناسب با نیازهای انسان معاصر بیافریند؛ چنان که در گذشته این توانایی را از خود نشان داده است. برخی از عناصر تمدن سازی اسلام عبارتند از: عقل گرایی، جهان گرایی، عدالت گرایی، علم گرایی، جامع گرایی، آسان گیری و اخلاق گرایی.

    کلیدواژه ها: تمدن، تمدن اسلامی، فرهنگ، وحی، عقل، علم، اخلاق.

    مقدّمه

    یک) تمدن در لغت، عکس بداوت (بادیه نشینی) است. معادل آن در عربی «حضارة» است. ابن منظور در لسان العرب آورده است که حضارت اقامت در حضر است. فرهنگ دهخدا تمدن را به معنای «تعلّق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت انس و معرفت» معنا کرده است.

    در اصطلاح علوم اجتماعی «تمدن» همانند بسیاری دیگر از مفاهیم رایج در علوم انسانی معنای مورد قبول همگان پیدا نکرده است. ویل دورانت می نویسد: «تمدن به شکل کلی آن عبارت است از نظمی اجتماعی که در نتیجه وجود آن، خلّاقیت فرهنگی امکان پذیر می شود و جریان پیدا می کند.»1 وی برای تمدن ها چهار رکن و عنصر اساسی را برمی شمارد: 1. پیش بینی و احتیاط در امور اقتصادی؛ 2. سازمان سیاسی؛ 3. سنن اخلاقی؛ 4. کوشش در راه معرفت و بسط هنر. به نظر ویل دورانت ظهور تمدن هنگامی امکان پذیر است که هرج و مرج و ناامنی پایان پذیرفته باشد؛ زیرا تنها هنگام از بین رفتن ترس است که کنجکاوی و احتیاج به ابداع و اختراع به کار می افتد و انسان خود را تسلیم غریزه ای می کند که او را به شکل طبیعی به راه کسب علم و معرفت و تهیه وسایل بهبودی زندگی سوق می دهد.2

    در اینکه آیا تمدن همان فرهنگ است یا غیر از آن، بحث های دامنه دار همچنان ادامه دارد. هنری لوکاس آن دو را به یک معنا دانسته؛ با این حال، ترجیح داده از واژه فرهنگ به جای تمدن بهره گیرد. وی در توضیح فرهنگ چنین می نویسد:

    فرهنگ، راه مشترک زندگی، اندیشه و کنش انسان است. فرهنگ دربرگیرنده این چیزهاست:

    1. سازگاری کلی با نیازهای اقتصادی یا محیط جغرافیایی پیرامون؛ 2. سازمان مشترک برای فرونشاندن نیازهای اجتماعی و سیاسی که از محیط پیرامون برخاسته اند؛ 3. مجموعه مشترکی از اندیشه ها و دستاوردها و بالاخره فرهنگ شامل هنر، ادبیات، علم، آفرینش ها، فلسفه و دین است.3

    در مقابل، کسانی هستند که آن دو را کاملاً متمایز از همدیگر تفسیر می کنند. آلمانی زبان ها واژه culture (فرهنگ) را برای مظاهر مادی و و واژه civilization (تمدن) را برای مظاهر عقلی، ادبی و هنری به کار می برند. برخی از دانشمندان هم آن را به عکس تفسیر کرده اند.4 اشپنگلر تاریخ تمدن را به دو دوره جوانی و پیری تقسیم نموده و واژه culture را بر مرحله جوانی و واژه civilization را برای مرحله پیری انتخاب کرده است.5

    از حیث دامنه، برخی گستره تمدن را جهانی می دانند و تمدن واحدی را برای کل بشریت معتقدند، در حالی که دامنه فرهنگ را منطقه ای و قومی می دانند. از حیث رتبه بندی، برخی تمدن را پیشرفته تر از فرهنگ می دانند و بر این عقیده اند که در تمدن، علوم و فنون و زندگانی سیاسی در سطح برتری از فرهنگ قرار می گیرد.6

    امام خمینی قدس سره گرچه برای تمدن تعریف مشخصی ارائه نداده، اما از برخی عبارات وی استفاده می شود مهم ترین عنصر تمدن نه در نمادهای فیزیکی آن، بلکه در توان انسان سازی آن نهفته است. با این مقیاس، وی فرهنگ غرب را با تمام توانایی هایی که در تولید مصنوعات بشری و کشف قوانین طبیعت دارد، به لحاظ نگاه تک بعدی اش به انسان، تمدن نمی داند.7 ایشان در پاسخ به این ادعا که جوامع غربی از طریق عمل به آموزه های اسلامی، تمدن غرب را ساخته اند، می فرمایند:

    آیا اروپای امروز که مشتی بی خرد آرزوی آن را می برند باید جزء ملل متمدنه به شمار آورد؟ اروپایی که جز خون خوارگی و آدم کشی و کشورسوزی مراسمی ندارد و جز زندگی ننگین سرتاسر آشوب و هوسرانی های خانمانسوز متطوری در پیش او نیست، با قانون اسلام که کانون عدالت و دادگستری است چه کار؟ اروپایی که میلیون ها همجنس خود را در زیر تانک ها و آتش توپخانه ها به دیار نیستی فرستاد و می فرستد باز او را از نوع بشر می دانید و برای او حسرت می برید؟... کجا قانون اسلام در اروپا قدم گذاشته؟ آنچه در اروپا است سرتاسر بیدادگری ها و آدم دری هاست که اسلام از آن بیزار است... اگر تمدن اسلام در اروپا رفته بود این فتنه ها و آشوب های وحشیانه که درندگان نیز از آن بیزاند در آنجا پیدا نمی شد.8

    نگارنده با الهام از آن دسته از آموزه های اسلامی که جامعه مطلوب را توصیف کرده اند جامعه متمدّن را جامعه ای می داند که دارای ویژگی های ذیل باشد:

    1. از لحاظ اعتقادی، اندیشه الهی بر جامعه حاکم است؛ وحی یکی از منابع مهم معرفتی به شمار می رود. در همین زمینه، عقل نیز جایگاه شایسته ای دارد؛ هم فراتر از وحی دانستن آن مردود است و هم نادیده گرفتن کلی آن؛ چنان که اهتمام به سطحی از عقل و غفلت از سایر سطوح آن نیز پذیرفته نیست.
    2. از لحاظ رفتاری، در جامعه متمدّن اسلامی مردمانی زندگی می کنند که برخی از ویژگی های آنان عبارتند از: وظیفه شناسی، پرکاری، مسئولیت پذیری، همکاری و رقابت در امور خیر. به طور کلی، فضایل اخلاقی بر جامعه حاکم است.
    3. از لحاظ امکانات رفاهی، کلیه افراد جامعه از رفاه نسبی برخوردارند. توزیع ثروت به صورت عادلانه و بر اساس لیاقت هاست. «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ.» (حشر: 7) مالکیت خصوصی در چارچوب مقرّرات شرعی محترم است، اما سرمایه ملاک برتری و احراز مناصب نیست.
    4. از بعد نظام سیاسی، در جامعه متمدّن اسلامی نظامی حاکم است که مهم ترین ویژگی آن الهی بودن آن است. کارگزاران خود را خدمتگزار مردم می دانند؛ از استبداد و خودرأیی ابا دارند؛ نگاه آنان به قدرت، نگاه امانتی است نه نگاه طعمه ای. قدرت را وسیله خدمت می دانند نه وسیله جلب منافع شخصی.9

    آنچه ذکر شد ویژگی های جامعه ایده ال اسلامی است. با ظهور حضرت حجت (عج)، چنین تمدّنی در گستره جهانی پا خواهد گرفت. با این حال، مدعی نیستیم که تمدن منحصر به همان جامعه موعود است، بلکه بر این باوریم که تمدن مفهوم نسبی دارد. هر جامعه ای به هر میزان واجد ویژگی های یاد شده باشد، به همان میزان متمدّن تر خواهد بود و به هر میزان از آن ویژگی ها فاصله بگیرد، به جامعه جاهلی نزدیک تر می شود.

    دو) بر کسی پوشیده نیست که اسلام به شکل معجزه آسایی گروه های متفرق و قبیله ای اعراب را متحد ساخت و نظام سیاسی واحدی را در شبه جزیره عربستان برپا نمود. در مرحله بعد، به توسعه سرزمینی و تبلیغ اسلام در میان سایر جوامع همت گماشت. بدین سان، در مدت کوتاهی ناباورانه از میان دو امپراتوری قدرتمند، یعنی ایران و روم، یکی به طور کامل تسلیم این قدرت نوظهور شد و از نقشه جغرافیایی محو گردید و دیگری گرچه باقی ماند، اما بخش های بزرگی از قلمرو خود را واگذاشت و عملاً اسلام را به عنوان قدرت برتر به رسمیت شناخت. شاید مهم ترین ویژگی این قدرت نوظهور در اهداف مبارزات آن بود. هدف اصلی جنگ های مسلمانان توسعه سرزمینی و کشورگشایی نبود، بلکه هدف اصلی آنان در مرحله اول ترویج اسلام، هدایت انسان ها و نجات مستضعفان از چنگال ستمگران و مستبدان بود. متناسب با این هدف، شیوه عمل آنان نیز بیش از آنکه بر شمشیر متّکی باشد، بر بیان و رفتار انسانی و اسلامی استوار بود. جوامع مغلوب به محض مشاهده رفتار انسانی و عقاید عقلانی مسلمانان، دست از مبارزه می کشیدند و برخی بلافاصله اظهار اسلام می کردند و جمعی که بر عقایدشان می ماندند، تحت حکومت اسلامی حقوقشان محترم بود. بدین سان، اسلام با تسخیر دل ها و با عدالت گستری و به صورت بسیار مسالمت آمیز در میان جوامع و اقوام مختلف مورد پذیرش قرار گرفت نه با زور و شمشیر.

    این فتوحات خیره کننده ـ که تا حدی به تقدیر الهی یا معجزه اسلامی تعبیر شد ـ در واقع، فقط بدان سبب امکان داشت که همه جا در قلمرو ایران و بیزانس مقدم مهاجمان را عامه مردم با علاقه استقبال کردند. اگر عامه مردم این ممالک با مهاجمان به چشم عداوت می نگریستند این فتوح چنین آسان دست نمی داد.10

    بر اساس آموزه های اسلامی، مسلمانان با جوامع مغلوب سلبی و متکبرانه رفتار نکردند و دست به امحای آثار علمی و تمدّنی آنان نزدند، بلکه ضمن تلاش در جهت حفظ و حراست از آثار تمدّنی جوامع مغلوب، متواضعانه آنچه را که مفید و سازگار با اصول خود یافتند، جذب و پایه های علمی و تمدّنی خود را تقویت نمودند.

    این رویه بیشتر مدیون مبانی محکم و عقلانی اسلامی بود. این استحکام را با وضوح بیشتری می توان در هجوم و تاخت و تاز مغول ها مشاهده نمود. در این هجوم علی رغم شکست بسیار سختی که مسلمانان متحمل شدند، اما اسلام همچنان به حیات خود ادامه داد و در مدت کوتاهی توانست خود را بر متجاوزان بقبولاند. «اسلام بود که مغول را در خود هضم ساخت و از آدمکشانی آدمخوار انسان هایی دانش دوست و دانش پرور ساخت؛ از دوده چنگیز، محمّد خدابنده تحویل داد و از نسل تیمور، بایسنقر و امیرحسین بایقرا به وجود آورد.»11 این در حالی است که سه قرن به درازا کشید تا اروپا مسیحیت را بپذیرد. آن هم زمانی پذیرفت که مسیحیت را از حالت واقعی اش خارج کرد و شکل اروپایی به آن داد؛ مسیحیت که در خاورمیانه توحیدی بود، وقتی وارد اروپا شد اعتقاد مبهم تثلیث را به آن چسباندند.

    از آنچه گذشت به دست می آید در تمدن سازی اسلام تردید روا نیست. اما آنچه مهم و درخور دقت است و مقاله حاضر بدان اهتمام ورزیده، شناخت ویژگی های تمدن ساز اسلام است. به راستی اسلام با کدامین درون مایه های تمدّنی توانست تمدن با عظمت اسلامی را بسازد؟ این نکته قابل توجه است که بذر تمدن اسلامی در جامعه ای افشانده شد که به جهالت و زندگی غیرمتمدّنانه مشهور بود.12 اینکه اسلام توانست جمعی عرب چادرنشین و متفرق و به دور از تمدن را در مدت کوتاهی دور هم جمع کند و آنها را از جهالت، بربریت و چادرنشینی به سوی دانش، دولت سازی و تمدن سازی بکشاند، از توانایی بسیار بالای اسلام حکایت دارد.

    غلبه مسلمانان بر دو امپراتوری عظیم زمان خود، صرفا غلبه ظاهری و نظامی نبود، بلکه فراتر از آن، از نوع تسخیر دل ها و جان ها و از نوع ایجاد انقلاب در افکار و حتی احساسات مردم بود. اسلام با ابزاری که در اختیار داشت، جوش و خروشی بی سابقه در دل ها ایجاد کرد؛ ارزش ها را متحول ساخت، ارزش های جدیدی را معرفی کرد، مردم را به تفکر و تأمّل در خود و در هستی سوق داد، به آنان آموخت اهل کار، تولید، تحقیق و تحمل سختی ها باشند، به آنان تعلیم داد بر قدرت بیفزایند و از کاهلی و سستی بپرهیزند و در عین برخورداری از قدرت، متواضع باشند و از همه مهم تر در تمام احوال خدایی باشند و مقصد را جز او ندانند و راه وصول به او را نیز از خودش بجویند. اسلام، انسان را در جایگاه مناسب خودش قرار داد؛ نه همانند مسیحیت تحریف شده انسان را پست و گناهکار معرفی کرد و نه همانند غرب مدرن محوریت برای وی قایل شد. اسلام در عین حال که بر آخرت تأکید نمود، دنیا را نیز به عنوان مقدّمه آخرت به رسمیت شناخت و فرمود: چنان کار کن که گویا تا ابد زنده ای و آن گونه به یاد آخرت باش که گویا به زودی مرگت فرار خواهد رسید. پس در عین اینکه به دنیا بها داد، آن را دارای اصالت ندانست؛ دنیا را مزرعه ای برای آخرت معرفی کرد و بدین سان، میان دنیا و آخرت رابطه تنگاتنگ برقرار نمود. اسلام قدرت و علم را در خدمت فضلیت و انسانیت قرار داد. اسلام به اندیشیدن بها داد، عقل و اندیشیدن را با عباراتی بی نظیر ستود. بدین سان، مسلمان بودن، با تفکر و تعمّق، کار و تلاش، و با خدا بودن عجین شد. مگر جز این است که خلّاقیت و در گستره کلان، تمدن سازی با اندیشه و فعالیت خستگی ناپذیر و با پرهیز از کاهلی و تنبلی ارتباط ناگسستنی دارد؟ تمدن با عظمت اسلام که در مدت کوتاهی، به بلوغ رسید و ثمر داد، محصول این بن مایه ها بود. این ادعا که اسلام با زور شمشیر پیش رفت، با واقعیت های تاریخی همخوانی ندارد. اسناد تاریخی گویای آن است که ساکنان مناطق تصرف شده به دست مسلمانان با جان و دل اسلام را می پذیرفتند؛ هیچ گونه تحمیلی بر آنها نمی شد. گوستاولوبون منصفانه به این واقعیت تصریح کرده است:

    پیشرفت سریع قرآن موجب شده که مورخین دشمن اسلام این پیشرفت را معلول دو چیز دانسته اند: یکی آزادی هایی که در این دین موجود است و دیگر زور شمشیر. ولی باید دانست که این نسبت های ناروا روی پایه و اساس صحیحی نیست.13

    زور شمشیر نیز موجب پیشرفت قرآن نگشت؛ زیرا رسم اعراب این بود که هر کجا را فتح می کردند مردم آنجا را در دین خود آزاد می گذاردند و اینکه مردم مسیحی از دین خود دست برمی داشتند و به دین اسلام می گرویدند و زبان عرب را زبان مادری خود انتخاب می کردند بدان جهت بود که عدل و دادی که از آن عرب های فاتح می دیدند مانندش را از زمام داران پیشین خود ندیده بودند و برای آن سادگی و سهولتی بود که در دین اسلام مشاهده می نمودند و نظیرش را در کیش قبلی سراغ نداشتند... پیشرفت قرآن تنها به وسیله دعوت و تبلیغ بود. همین تبلیغ بود که ملت های ترک و مغول را پس از ظهور اسلام، هنگامی که بر سر اعراب مسلط شدند با اینکه اعراب مغلوب آنها بودند مسلمان کرد. قرآن در هندوستان که فقط عبور عرب بدانجا افتاد، چنان پیش رفته که هم اکنون زیاده از پنجاه میلیون مسلمان در این مملکت وجود دارد و با اینکه دولت انگلستان که در وقت کنونی مملکت مزبور مستعمریه آنهاست و با وسایل بسیار مجهز و فرستادن کشیش های مسیحی مشغول تبلیغ مذهب مسیح گشته اند، روز به روز بر تعداد مسلمانان این سرزمین افزوده می شود. همچنین در مملکت پهناور چین که عرب حتی به یک وجب زمین آنجا حمله نبرد، پیشرفت قرآن کمتر از هندوستان نبوده.14

    عناصر تمدن ساز اسلام

    اگر از تمدن سازی اسلام سخن می گوییم نباید از تمامیت اسلام سلب توجه کنیم. چنانچه تنها بخشی از اسلام مورد عمل واقع گردد و با بخش های دیگرآن بی مهری شود، در این صورت نباید تولد تمدن کامل اسلامی را انتظار داشته باشیم. گنجایش محدود نوشتار حاضر و بضاعت اندک علمی نگارنده، موجب شده تا در این مقاله وارد این مقال نشویم و تنها به صورت گذرا به برخی عناصر تمدن ساز اسلام بپردازیم.

    1. عقل گرایی

    غربی ها یکی از ویژگی های تمدن جدید غرب را عقل گرایی دانسته اند. آنها به دیگر ملل این ادعا را باورانده اند که گویا عقل از کشفیات آنها در چند سده اخیر بوده است و دیگر فرهنگ ها هرگز آن را نمی شناختند. در حالی که وقتی غرب در خرافات قرون وسطایی غوطه ور بود و جاهلان خردستیز در رأس قدرت با هر نوع خردگرایی به مثابه ضدیت با دین برخورد می کردند، اسلام عقل را در بالاترین جایگاه ممکن نشاند. کدامین مکتب به اندازه اسلام انسان را به تدبّر و تعقّل تشویق کرده است؟ در کدامین مکتب، تفکر یک لحظه به منزله عبادت هفتاد سال دانسته شده است؟ و بسیاری دیگر از تعابیر نظیر اینها که در روایات ما وجود دارد هرگز به قلم و بیان و حتی به مخیله هیچ فیلسوف غربی نرسیده است.

    ما در مقابل ادعای عقل گرایی غربی ها بر این باوریم که به دنبال قرون وسطا همچنان عقل در غرب به گونه ای دیگر مهجور است. آثار این مهجوریت در جوامع غربی امروز بر ژرف اندیشان مخفی نیست. اگر در قرون وسطا عقل به طور کلی به کناری نهاده شد، در غرب مدرن نیز از سطوح سه گانه عقل تنها به سطح نازله آن یعنی به عقل ابزاری بها داده شده است. توجه خاص به عقل ابزاری گرچه آثار خود را در تسخیر طبیعت و ساخت ابزارهای زندگی و به طور کلی در شکل دهی تمدن غربی نشان داده است، اما توجه صرف به بعد ابزارشناسی عقل موجب شده که امروزه غرب شاهد تمدّنی کاملاً تهی از محتوای معنوی و تعالی بخش باشد. این تمدن، با تفسیر تک ساحتی از انسان به رغم صعود سریع، خیلی زود به سن کهولت رسید و دیگر آن پویایی گذشته را ندارد. اگر نظریه ابن خلدون راجع به مراحل حیات تمدن ها را در نموداری ترسیم کنیم جایگاه تمدن غرب در این نمودار در مرحله بعد از اوج نهایی و در آغاز سراشیبی جای می گیرد. تلاش هایی که از سوی نظریه پردازان غربی برای نجات این تمدن رو به زوال در حال انجام است، انتقادهایی که مدام به عقل گرایی و علم گرایی افراطی صورت می گیرد و نیز انتقادهایی که نسبت به ایده های ارزش گریز، دین ستیز و سنّت ستیز حاکم بر تمدن غرب ابراز می شود، همه علایمی هستند از این احساس خطر. ظهور نحله های ضدمدرن نظیر پست مدرن ها، سنّت گرایان و گرایش مجدّد به دین و نفوذ روزافزون اسلام در جوامع غربی علی رغم وجود تبلیغات منفی دامنه دار علیه آن، نشان های واضحی از این واقعیت هستند.

    اسلام بر خلاف اندیشه رایج در غرب، هرگونه افراط و تفریط را نفی کرده و راهی را پیش روی بشریت قرار داده است که بر اساس آن، در عین حال که عقل و تجربه به عنوان ابزارهای شناخت به رسمیت شناخته شده است، اما هشدار داده که باید توقع از آنها متناسب با توانشان باشد. اسلام اجازه نمی دهد عقل ابزاری و تجربه جای عقل عملی، عقل نظری و وحی را بگیرد.

    اسلام عقل را به عقل ابزاری یا عقل معاش محدود نکرده است، بلکه توجه به سطوح برتر آن یعنی عقل نظری و عقل عملی را نیز لازم دانسته و هرگونه توجه ناقص به عقل را ضد عقل و ناشی از جهالت می داند. مهم تر از آن، وحی را نیز به عنوان مهم ترین منبع معرفت معرفی کرده است. بنابراین، بر خلاف اندیشه غربی که منبع معرفت نزد آنان به عقل ابزاری و تجربه محدود شده است، در اندیشه اسلامی علاوه بر آنها عقل عملی، عقل نظری و وحی از منابع مهم معرفت به حساب می آیند. این دو نگاه متفاوت به عقل، آثار و تبعات زیادی در دو تمدن به دنبال داشته است و تمدن اسلامی آینده را نیز بکلی از تمدن کنونی غرب جدا خواهد کرد.

    گرچه بررسی مفصل دیدگاه اسلام راجع به عقل،15 از عهده این مقال خارج است، اما به لحاظ ارتباطی که به موضوع ما دارد، ناچاریم نگاه هرچند گذرا به آن داشته باشیم.

    «عقل نظری»، «عقل عملی» و «عقل ابزاری» سه اصطلاح مهم و رایجی هستند که در واقع، هر یک بعدی از ابعاد این قوّه شناختی را توضیح می دهند.16 «عقل نظری» از هست هایی سخن می گوید که خارج از حوزه اراده انسان تحقق دارند. این قوّه درصدد است تا وجود حقیقی را از وجود غیرحقیقی تمییز دهد. عقل نظری قوّه ای است که به سؤالات بنیادین بشر از قبیل: کیستی؟ از کجایی؟ به کجایی؟ و چرایی؟ پاسخ می گوید. در عقلانیت دینی زندگی مطلوب و سعادت ابدی جز از طریق پاسخ گویی به این سؤالات فراهم نمی شود. عقل عملی درباره «بایدها» و «نبایدها» سخن می گوید، رفتارهایی را شایسته ترک و اعمالی را شایسته انجام تشخیص می دهد. بالاخره زمانی که عقل به تشخیص ابزارهای مورد نیاز زندگی می پردازد و یا به نظریه سازی برای تسخیر طبیعت و بهره گیری هر چه بهتر از منابع با کمترین هزینه و بیشترین حد بهره وری مشغول است، از این حیث به عقل «عقل ابزاری» یا «عقل معاش» می گویند.

    در ارزش و اهمیت عقل، روایات فراوانی از ائمّه اطهار علیهم السلاموارد شده است17 که بر اساس آنها عقل به عنوان مهم ترین و محبوب ترین مخلوق الهی و ملاک جزا و پاداش معرفی شده است. امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی خداوند عقل را آفرید، هر آنچه دستور داد اطاعت کرد و از هرچه نهی کرد پرهیز نمود. آن گاه خداوند فرمود: «به عزت و جلالم سوگند، مخلوقی که از تو به پیشم محبوب تر باشد نیافریدم و تو را تنها به کسانی که دوستشان دارم به طور کامل دادم. همانا امر و نهی و کیفر و پاداش متوجه تو است.»18 عقل بزرگ ترین سرمایه انسان است. امام صادق علیه السلام از حضرت رسول صلی الله علیه و آله نقل می کند که خطاب به حضرت علی علیه السلامفرمود: «ای علی! شدیدترین فقر جهالت و بزرگ ترین سرمایه عقل است.»19

    اسلام ضمن ستودن سطوح سه گانه عقل، انسان را به بهره گیری هرچه بیشتر از این نعمت الهی فرامی خواند و کسانی را که از آن استفاده نمی کنند با شدیدترین عبارت ها مذمّت می کند تا جایی که آنها را از حیوان هم پست تر می داند:

    «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ» (اعراف: 179)؛ و در حقیقت، بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم [چراکه ]دل هایی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی کنند و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند. آنان همانند چهارپایان، بلکه گمراه ترند [آری ]آنها همان غافل ماندگانند.

    عقل نظری در اسلام: آیات و روایات فراوانی در زمینه معرفت تفکر و تفقّه وجود دارد که به عقل نظری، مربوط می شوند. عقل می تواند از طریق مطالعه در طبیعت، تفکر و اندیشیدن در آن به وجود صانع و خالق هستی پی ببرد.20 عقل بهترین راهنمای انسان به سوی خداوند است: «إذا کان العبد عاقلاً کان عالما بربه.»21 این روایت به خوبی گویای آن است که در اندیشه دینی کسانی که منکر خدا هستند هرچند بتوانند قوانین حاکم بر طبیعت را کشف کنند و نیازهای مادی خود را به بهترین وجه برآورده نمایند، از نعمت عقل بی بهره اند. «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»(بقره: 171) این سخن الهی از باب مبالغه یا اهانت نیست، بلکه عین واقعیت است؛ چراکه ساحت ربوبی منزّه از این نسبت هاست.

    عقل حجت الهی است. امام صادق علیه السلام می فرماید: همچنان که انبیا رسولان بیرونی از جانب خداوند برای بشریت هستند، عقل رسول درونی است که خداوند نزد انسان به ودیعت گذاشته است.22 عقل دلیل و راهنمای مؤمن است: «الْعَقْلُ دَلیِلُ الْمُؤْمِنِ.»23

    عقل همان گونه که می تواند از طریق تدبّر از وجود خالق آگاهی یابد، می تواند به برخی از صفات او نظیر توحید در خالقیت و توحید در ربوبیت نیز پی ببرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «به وسیله عقل است که انسان خالقش را می شناسد و به مخلوق بودن خود پی می برد و از مدبّر بودن خداوند و تحت تدبیر خداوند بودن و فانی بودن خویش آگاهی می یابد. انسان با دیدن آسمان، زمین، خورشید، ماه، شب و روز با استدلال عقلی به این نتیجه می رسد که تمام اینها خالق و مدبّری جاودانه دارند.»24

    ایشان همچنین می فرماید: «پایه شخصیت انسان و حجت میان بندگان عقل است. هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سرچشمه می گیرند. عقل کامل کننده انسان، راهنما و بیناکننده و کلید کار اوست و چون عقلش به نور خدایی مؤید باشد دانشمند و حافظ و متذکر و با هوش و فهمیده باشد و از این رو، بداند چگونه و چرا و کجاست. خیرخواه و بدخواه خود را بشناسد و چون آن را شناخت روش زندگی و پیوست و جداشده خویش را بشناسد و در یگانگی خدا و اعتراف به فرمانش مخلص شود و چون چنین کند از دست رفته را جبران کرده، بر آینده مسلط گردد و بداند در چه وضعی است و برای چه در اینجاست و از کجا آمده و به کجا می رود. اینها همه از تأیید عقل است.»25

    عقل عملی در اسلام: عقل با پی بردن به عظمت خالق و فقر وجودی خود، با کمال تواضع خود را ملزم به اطاعت از خداوند می داند. اصولاً به هر مقدار که انسان از رشد عقلی برخوردار باشد به همان میزان در برابر خداوند خاضع تر و عابدتر خواهد بود. کمال عقلانیت به این است که انسان در برابر خداوند خاضع و خاشع باشد: «کَمَالُ الْعَقْلِ فِی ثَلَاثَةٍ: التَّوَاضُعِ لِلَّهِ... .»26 اطاعت از خداوند نشانه عقلانیت است: «إن أعقل الناس عبد عرف ربه فأطاعه.»27 عاقل ترین مردمان کسانی هستند که در اطاعت از خداوند پیش قدم تر باشند: «أعقلکم أطوعکم.»28 سخن حضرت علی علیه السلام نیز که فرمود: عقل آن است که با آن خدا عبادت می شود «العقل ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان»29 و سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهکه فرمود: «ما عبداللّه بمثل العقل»30 و روایات فراوان شبیه اینها، همه حکایت از این واقعیت دارند که عقل می تواند به اندازه وسعش از مبدأ خویش آگاهی کسب کند و خود را تسلیم او نماید.

    عقل همچنین راهنمای انسان در حوزه ارزش هاست؛ ضمن شناسایی آنها، به کارهای پسندیده امر می کند و از کارهای ناپسند نهی می نماید: «العقل منزه عن المنکر آمر بالمعروف.»31 «أعقل الناس أبعدهم عن کل دنیة.»32 عقل راه های گم راهی را از راه های رستگاری به انسان باز می شناساند: «کفاک من عقلک ما اوضح لک سبیل غَیِکَ من رشدک»33 و انسان را از اینکه در سیطره هواهای نفسانی باشد برحذر می دارد: «من کمل عقله استهان بالشهوات.»34 عقل انسان را به پرهیزگاری دعوت می کند: «من عقل عفّ.»35 عقل انسان را از دروغ، غرور، بخل، فاش کردن اسرار دوستان، تکبّر و مانند آن منع می کند و به کارهای پسندیده بخشش، وفای به عهد، حفظ اسرار دوستان، راستی در گفتار، تواضع، دوراندیشی، پندپذیری، گذشت و فروتنی و مانند آن رهنمون می شود.36

    عقل انسان را به اخلاق نیک و مودّت و مهربانی فرامی خواند: «التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْل»37 به گونه ای که حسن اخلاق نشانه کمال عقل است: «من کمل عقله حسن عمله.»38 عاقل ترین مردمان کسانی هستند که با مردم اهل مدارا باشند: «أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً لِلنَّاس.»39

    عقل ابزاری در اسلام: تلاش در جهت کشف قوانین حاکم بر طبیعت و استخراج منابع طبیعی، برخورداری از زندگی مرفّه بدون اسراف و تبذیر، و به کارگیری یافته ها و تجربه های بشری در اداره جامعه تا جایی که بر خلاف شرع نباشد، نه تنها از دیدگاه اسلام جایز است، بلکه در مواردی واجب شمرده شده است. خداوند ابزارهای مناسبی را نیز در اختیار انسان قرار داده است تا از مواهب طبیعی خدادادی بهره برداری کند. راه کشف و به کارگیری و سازماندهی آن ابزارها از طریق به کارگیری عقل ابزاری میسّر است. روایات فراوانی که انسان را به بهره گیری از عقل معاش تشویق می کنند، روایات مربوط به اهمیت کار و تلاش، محاسبه، مشاوره، دوراندیشی، استفاده از تجربه دیگران و عبرت گرفتن از حوادث و رخدادها، تأمین زمینه زندگی شرافتمندانه برای اعضای جامعه از سوی دولت و تأمین زندگی مرفّه برای خانواده از سوی سرپرست خانواده، خواست اکید اسلام است. امام صادق علیه السلامفرمود: مؤمن در مصرفْ کم هزینه، در برخورد با مردم کمک کار آنان و در امور زندگی خود دوراندیش و زیرک است: «الْمُؤْمِنُ حَسَنُ الْمَعُونَةِ خَفِیفُ الْمَئُونَةِ جَیِّدُ التَّدْبِیرِ لِمَعِیشَتِهِ لَا یُلْسَعُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ»40 و نیز روایاتی که به سنجش سود و زیان در کارها و بهره گیری از فرصت ها تأکید دارند: «بادر الفرصة قبل أن تکون غصة»41 و «إذا أمکنت الفرصة فانتهزها فإن إضاعة الفرصة غصة.»42 ممنوعیت راکد گذاشتن سرمایه و به کار نگرفتن آن «تَرْکُ التِّجَارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ»،43 ممنوعیت اسراف «العقل إنک تقتصد فلا تسرف»44 و تأکید به در نظر گرفتن وسایل مناسب برای رسیدن به اهداف در کلیه کارهای فردی و اجتماعی و روایات فراوان دیگری از این دست، ناظر به سطح ابزارشناسی عقل می باشند.

    توجه کامل، جامع و به دور از افراط و تفریط به عقل، پویایی دایمی اسلام را در پی داشته است. تا زمانی که این ویژگی باقی است، تمدن سازی آن هم پابرجا خواهد بود.

    امام رضا علیه السلام در جواب شخصی که از او پرسید: چرا قرآن با گذر زمان کهنه نمی شود و هرچه زمان بر آن بگذرد تازه و نو بودن آن محفوظ است، فرمود: «لان اللّه لم ینزله لزمان جدید و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه»؛45 برای اینکه خداوند قرآن را برای زمانی خاص و برای مردمانی ویژه نازل نکرده، پس قرآن در هر زمانی نو است و نزد هر قومی شاداب و سرزنده است تا روز قیامت.

    یکی از اندیشمندان غربی، اسلام را دینی زنده و دین آینده جهان معرفی کرده و گفته است:

    من همیشه نسبت به دین محمّد[ صلی الله علیه و آله] به واسطه خاصیت زنده بودن شگفت آورش نهایت احترام را داشته ام. به نظر من، اسلام تنها مذهبی است که استعداد توافق و تسلط بر حالات گوناگون و صور متغیر زندگی و مواجهه با قرون مختلف را دارد. من چنین پیش بینی می کنم و از هم اکنون نیز آثار آن پدیدار شده است که ایمان محمّد] صلی الله علیه و آله] مورد قبول اروپای فردا خواهد بود.46

    آیه اللّه جوادی آملی دو عنصر مهم را در پویایی و جاودانگی اسلام تشخیص داده اند که عبارتند از: 1. هماهنگی اسلام با عقل؛ 2. هماهنگی اسلام با فطرت. عنصر نخست، اسلام را اجتهادپذیر و توانا در پاسخ گویی به نیازهای انسان در هر عصر قرار داده است.

    اجتهاد قوّه محرکه اسلام است که می توان با استفاده از آن به نیازهای انسان ها در هر زمان و هر مکان با استفاده از متون آیات قرآن و رویات پاسخ داد.47

    و بر اساس عنصر دوم، به دلیل تبدیل ناپذیری و فراگیر بودن فطرت، اسلام نیازهای ثابت و دایمی انسان را برای هدایت و شناخت کمالات برای همیشه فراهم کرده است.

    از آنجا که در فطرت انسان هیچ گونه تغییری راه ندارد«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ» (روم: 29) دینی که با فطرت هماهنگ است، برای همیشه ثابت خواهد ماند.48

    2. عدالت گرایی

    عدالت به عنوان یکی از والاترین ارزش ها همیشه بخش قابل توجهی از دغدغه ها و آرزوهای انسان را به خود اختصاص داده است. در دین مبین اسلام، عدالت چنان اهمیتی دارد که جزو اصول دین قرار گرفته است. بخش عظیمی از آیات و روایات مستقیم و یا غیر مستقیم به این موضوع اختصاص یافته است.

    پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تعظیم عدالت می فرماید:

    عدالت میزان و ترازوی خداوند در زمین است، هر که آن را دریابد به بهشت رود و هر که آن را رها سازد به دوزخ افتد.49

    ای مردم! به درستی که پرودگار شما یکی است و به درستی که پدر همه شما یکی است؛ همه شما فرزند آدم هستید و آدم نیز از خاک به وجود آمده است. عرب بر غیرعرب هیچ فضل و برتری ندارد و برتری فقط به تقواست.50

    ساعتی عدالت پیشگی از عبادت هفتاد سال که در آن شب هایش به ادای نماز و روزهایش به روزه داری سپری شود، بهتر است. و ساعتی به جور حکم کردن در نزد خدا از گناهان شصت سال قبیح تر است.51

    آن حضرت تنها از عدالت نگفت، بلکه بیش از همه در اجرای عدالت مصر بود. سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آلهتجلّی گاه عدالت بود. علی علیه السلام درباره جریان عدالت در زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

    سیره او میانه روی و اعتدال، و سنّتش رشد و تکامل، و سخنش جداکننده حق از باطل، و حکم و فرمانش به عدل و درست کاری است.52

    در عرصه اجتماعی، عدالت شرط احراز بسیاری از مسئولیت های اجتماعی است. به هر میزان مسئولیت سنگین تر باشد، متناسب با آن بر برخورداری از عدالت تأکید شده است.

    اسلام با پرچم عدالت خواهی در زمانه و زمینه ای ظهور کرد که ظلم و جور عالم گیر شده بود. سلاطین خود را به جای خدا نشانده بودند و به اسم خدا دست به هر جنایتی می زدند. زورمندان زیردستان را به استضعفاف و بردگی کشانده بودند. جنگ های خونین چندین و چند ساله با بهانه های واهی، انسان های زیادی را به خاک مذلّت نشانده بود و کینه، حسد، تفاخر و بسیاری از رذایل دیگر، در عمق فرهنگ ها ریشه دوانده بود. در چنین وضعیتی، مظلومان که در اکثریت بودند با شنیدن صدای دلنواز عدالت گرایانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، خود را به وی می رسانیدند و وقتی صداقت و پاکی را در تمام وجود آن حضرت می دیدند، عاشق و دلباخته وی می گشتند. بدین سان، رسول حق در مدت کوتاهی با تحمل سخت ترین مرارت ها توانست انقلاب عظیمی را در عصر جاهلیت بر پا کند. وی با نفی افکار، آیین ها و ارزش های ظالمانه جاهلی و قومی و قبیله ای، خونی و نژادی، مالی و طبقاتی، شرک و بت پرستی، و در هم شکستن ساختارها و مناسبات مبتنی بر آنها، اساس نظمی عادلانه و انقلابی را پی ریخت. نهضت او که یک انقلاب تمام عیار بود، به تغییرات عمیق و اساسی در ذهنیت ها و عینت های حاکم انجامید.53 این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که می فرماید:

    خداوند به سبب اسلام ارزش ها را تغییر داد. بهای بسیار چیزها را که در سابق پایین بود، بالا برد و بهای بسیار چیزها را که در گذشته بالا بود، پایین آورد. بسیاری از افراد در نظام غلط جاهلیت محترم بودند و اسلام آنها را سرنگون کرد و از اعتبار انداخت، و بسیاری در جاهلیت حقیر و بی ارزش بودند، اسلام آنها را بلند کرد. امروز مردم همان طور شناخته می شوند که هستند. اسلام به آن چشم به همه نگاه می کند که سفید و سیاه، قرشی و غیر قرشی، عرب و عجم همه فرزندان آدم اند و آدم هم از خاک آفریده شده است.54

    گرچه تمام آنچه را که پیامبر صلی الله علیه و آله درصدد تعلیم و اجرای آن بود عملی نشد و بعد از رحلت وی انحراف بزرگی در اندیشه و عمل مسلمانان پدیدار گشت و بسیاری از افکار جاهلی مجددا احیا شد،55 اما به همان میزان که از آموزه های الهی آن حضرت در میان افکار عمومی جامعه باقی ماند، آثار مبارک خود را نشان داد. مسلما در نبود آن ارتجاع ویرانگر، همه عالم از چشمه گوارای اسلام سیراب می شدند و امروزه بشریت با این همه سیه روزی مواجه نبود.

    پس از پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمانان دست به فتوحات گسترده ای زدند. نحوه برخورد مسلمانان با مغلوبان بر خلاف رویه جنگ های مرسوم، توأم با عدالت و رأفت و احترام به آنها بود. این وضعیت برای ملل مغلوب بی سابقه و باور نکردنی بود. مسلمانان با آنان به گونه ای برخورد می کردند که حتی حاکمان و فرماندهانشان، چنین رفتاری با آنان نداشتند. رمز موفقیت مسلمانان در جنگ ها بیش از آنکه مبتنی بر زور شمشیر و تجهیزات نظامی باشد، متّکی بر رفتار اسلامی بود.

    یکی از نویسندگان در مقایسه میان هجوم اسکندر به ایران و مسلمانان به ایران می نویسد:

    اسکندر ... شخصی بود جاه طلب، مادی، عیاش و خودسر. آنچه می کرد برای خود می کرد. ولی رهبر با عظمت عرب بزرگواری بود روحانی، ساده، بی غرض. آنچه می نمود در آن سعادت بشر را می خواست. اسکندر ... در پرسپولیس قتل عام نمود، سغد را ویرانه ساخت، گنجینه ها را غارت کرد، کاخ های شاهان و بزرگان را سوزاند و این نتیجه عداوت و نفرت و مادیت او بود. برعکس، رهبر عرب چون لشکری به عزم می فرستاد، سفارش می فرمود: زنان، کودکان، پیران، رهبانان را آزار نرسانند، جای کسی را بی لزوم ویران نکنند، کشت را نسوزانند، درختان را تا مجبور نشوید قطع نکنید.... اسکندر امپراتوری خود را وسیله اتحاد ملل تصور می کرد که تصور باطلی بود، ولی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آموزش اسلام را اساس اتحاد بشر می دانست که عملی گشت. ملل مختلف و نژادهای گوناگون با زبان هایی که از همدیگر کاملاً جدا بودند، به نام مسلم یگانه شدند.56

    3. علم گرایی

    ابتکار و تولید شرط مهم تمدن سازی است. روشن است که بدون قرار گرفتن علم و عالمان در جایگاه شایسته، توسعه و پیشرفتی نخواهد بود. اسلام به عنوان خاتم ادیان الهی به بهترین نحو این مقدمه را فراهم کرده است. جایگاه والای علم و عالمان در اسلام، کاملاً روشن است.57 در حالی که اعراب جاهلی در جنگ ها به چیزی جز قتل، غارت و انتقام نمی اندیشیدند، پیامبر صلی الله علیه و آلهفدیه برخی اسیران را که خواندن و نوشتن می دانستند، تعلیم اطفال مسلمانان قرار داد. حضرت برخی از اصحاب خود را به تعلیم زبان های غیرعربی از قبیل سریانی و عبری و فارسی تشویق کرد. عرب جاهلی که برای علم بهای ناچیزی قایل بود یکباره با کتاب آسمانی مواجه شد که به قلم و نوشتن سوگند یاد کرده بود (سوره قلم) و وحی آسمانی اش با «قرائت» و «تعلیم» آغاز می شد (سوره علق).

    با نگاهی اجمالی به اوضاع حاکم بر زمان ظهور اسلام، عظمت انقلاب فرهنگی اسلام بیشتر روشن می شود. در حالی که در قلمرو دو قدرت بزرگ آن دوران، بخصوص ایران، علم طبقاتی و کانالیزه شده بود، اسلام از سویی، کلیه طبقه بندی ها در عرصه دانش اندوزی را برانداخت و فرمود: «طلب العلم فریضةٌ علی کل مسلم»58 و از سوی دیگر، ضمن امحای کانال ها همه را به تدبّر در احوال کائنات و تأمّل در آیات الهی دعوت کرد.59 اسلام به مسلمانان امر کرد حتی در برابر کفار زانوی تلمّذ بزنید،60 از تن پروری و تن آسایی بپرهیزید و برای فراگیری علوم سخت ترین گردنه ها را پشت سر بگذارید61 و به دورترین نقاط عالم سفر کنید،62 سخنان را خوب بشنوید و بهترین آنها را انتخاب کنید. با این آموزه ها استعدادها شکفته شد، مسلمانان به علم و فرهنگ رغبت پیدا کردند و به دنبال دانستن، هم فکر کردند و هم افکار سایر جوامع را ترجمه، نقد، پالایش و تکمیل کردند.

    بدین سان، اسلام فرهنگ تساهل در علم آموزی را میان مسلمانان ترویج کرد. آنها دیگر اهمیت نمی دادند که حکمت، علوم، فنون و صنایع و هنرها را از دست چه کسی یا کسانی می گیرند و به وسیله چه کسی ترجمه می شود. آنها تعصب ها را کنار گذاشتند و برای درک حقیقت و پیشبرد تمدن اسلامی سخت ترین زحمات را متحمل شدند.

    با این فرهنگ سازی، مسلمانان در مدت یک قرن و اندی مطالب و علومی به زبان عربی ترجمه کردند که رومیان در مدت چندین قرن از انجام آن عاجز بودند. آری، مسلمانان در ایجاد تمدن شگفت آور خود در غالب موارد به همین سرعت پیش رفته اند.63

    مسلمانان حتی در فتوحات نیز با مغلوبان متکبرانه برخورد نمی کردند و از یافته های آنان بهره می گرفتند. با این روحیه بود که در همان قرون اولیه جوامع اسلامی به کانون تجمع اندیشمندان و نظریه پردازان علوم مختلف انسانی و طبیعی بدل گشت و اندیشمندان زیادی از جوامع مختلف گرد آمدند و یافته های خود را به مسلمانان عرضه کردند. مسلمانان نیز بدون آنکه مقهور آنان شوند، آنچه را که سازگار با فرهنگ اسلامی بود، پذیرفته و بسط دادند. بدین سان، اسلام مناسب ترین زمینه را برای اکتشافات علمی فراهم ساخت.64

    سخنان افرادی همچون میرزا ملکم خان و کسروی که ادعا کرده اند مسلمانان در ممالک تحت تصرف خود جنایت ها کردند و کتاب سوزی ها راه انداختند، ناشی از عنادی بود که با اسلام داشتند. بطلان این ادعا به خوبی توسط برخی نویسندگان ثابت شده است.65

    یکی از نویسندگان درباره علل پیشرفت مسلمانان در قرون اولیه می نویسد:

    ... آنچه این مایه ترقیات علمی و پیشرفت های مادی را برای مسلمین میسر ساخت، در حقیقت همان اسلام بود که با تشویق مسلمین به علم و ترویج نشاط حیاتی، روح معاضدت و تسامح را جانشین تعصبات دنیای باستانی کرد، و در مقابل رهبانیت کلیسا که ترک و انزوا را توصیه می کرد، با توصیه مسلمین به «راه وسط» توسعه و تکامل صنعت و علم انسانی را تسهیل کرد. در دنیایی که اسلام به آن وارد شد، این روح تساهل واعتدال در حال زوال بود... در چنین دنیایی که اسیر تعصبات دینی و قومی بود، اسلام نفخه تازه ای دمید... در مقابل تعصبات دینی نصارا و مجوس، تساهل و تعاهد با اهل کتاب را توصیه کرد و علاقه به علم و حیات را و ثمره این درخت شگرف، که نه شرقی بود و نه غربی، بعد از بسط فتوحات حاصل شد.66

    4. جامع گرایی

    مهم ترین مشکل تمدن کنونی غرب این است که نگاهش به انسان تک ساحتی است و همین نقیصه نیز آن را به ورطه سقوط سوق داده است. اضمحلال مارکسیسم که خود بخشی از تمدن غرب به شمار می آمد، محصول همین نگاه تک ساحتی به انسان بود.67 همین عامل در لیبرالیسم نیز به گونه ای دیگر وجود دارد و آثار مخرّب آن امروزه کاملاً نمایان شده است.

    اما در اندیشه اسلامی انسان صرفا موجود طبیعی نیست. تفاوت انسان با حیوان به نحوه راه رفتن و یا به عقل ابزاری اش خلاصه نمی شود، بلکه تفاوت انسان با حیوان در بعد معنوی و برخورداری از روح جاودانی و داشتن عقل متعالی اش است که این دو عنصر موجب شد انسان از سویی مسئول رفتار و پیامدهایش باشد و با این ویژگی سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی خود را پی ریزی کند و از سوی دیگر، به موجودی ابدی و زوال ناپذیر تبدیل گردد، به گونه ای که با مرگ بعد طبیعی اش، نابود نشود و همچنان باقی بماند. این نگاه به انسان نبز فرهنگ و تمدن خاصی را نتیجه می دهد. در این تمدن کلیه نیازهای فردی و اجتماعی و مادی و معنوی انسان مورد توجه قرار می گیرند و ابزارها و اقدامات متناسب با آن نیازها تدارک دیده می شود.

    5. جهان گرایی

    اسلام به عنوان آخرین دین آسمانی از سوی خداوند به منظور هدایت تمام بشریت در تمام زمان ها و مکان ها نازل شده است. اسلام متعلّق به قوم یا منطقه ای خاص نیست. به همین دلیل، تمام بشریت مخاطب اسلام هستند. هدایت همه انسان ها هدف کلان اسلام است و فلسفه وجوب جهاد هم جز این نیست.

    اسلام مروّج جهان وطنی است. یکی از طرح ها و آرمان های بزرگ اسلام این بود که مجموعه بشریت را زیر پرچم حکومت واحدی به نام «حکومت اسلامی» گرد آورد. پیامبر گرامی صلی الله علیه و آلهنه تنها در زمان قدرت و نیرومندی خود، دارای چنین طرحی بود، بلکه از آغاز بعثت می فرمود: «تعطوننی کلمة واحدة تملکون بها العرب و العجم»؛68 اگر به آیین توحید بگروید، بر جهان حکومت می نمایید.

    اسلام برای وصول به این هدف ابرازهای خاص خود را دارد که مهم ترین آن، نگاه الهی به کل هستی است. اسلام به پیروان خود آموخته است که نباید در اهداف نازل، گذرا و کوتاه متوقف شد، بلکه باید دیدی عمیق و دوربین داشت و برای اهداف متعالی و ماندگار تلاش نمود. از نظر اسلام، برترین اعمال، آن است که برای جلب رضایت خداوند و وصول به سعادت اخروی انجام شود. این آموزه های عالی بود که مسلمانان را با هر رنگ و نژادی به هم پیوند داد و انرژی زایدالوصفی به آنان عطا کرد؛ و تحمل سختی ها را بر آنها آسان ساخت و ایثار و از خودگذشتی در راه توسعه اسلام را به آنان آموخت و تفسیر جدیدی از شکست و پیروزی ارائه داد که بر اساس آن، مسلمان اگر به وظیفه عمل کند، هیچ گاه احساس شکست نمی کند.69

    پیامبر اسلام توانست یک هدف مقدّس و واحدی برای تمام ملت های عرب بنا کند... پیروان محمّد به دنبال همین هدف بود که از هیچ گونه جانفشانی دریغ نداشتند و به دنبال آن، چشم طمع به بهشتی داشتند که هیچ یک از متاع های این دنیا برابری با نعمت های بی پایان و لذت بخش آنجا نتواند.

    اسلام در میان ملت هایی که به آن ایمان آوردند وحدتی ایجاد نمود؛ نظیر همان وحدتی که عشق به روم [در روم ]ایجاد کرد. در نتیجه همان وحدت، همگی آنان دارای مصالح و آرزوهای مشترکی شدند که در نتیجه، همه تلاش ها و کوشش ها به هدف واحدی متوجه شد؛ با اینکه پیش از آن دارای مصالح و آمال مختلفی بودند.70

    مسلمانان با انگیزه های مادی و به قصد کشورگشایی نجنگیدند. آنها با نیت الهی و به قصد توسعه اسلام و خارج کردن مردمان تحت ظلم از چنگال ظالمان و آشنا ساختن آنان با آموزه های اسلامی جهاد می کردند. در روایتی آمده است: سلمان فارسی در یکی از جنگ ها به قلعه یا شهری رسید، به سربازان دستور داد: صبر کنید تا من آنها را به اسلام دعوت کنم، همان گونه که رسول خدا دعوت می کرد. سپس به مردم آن محل گفت: ای مردم! من هم مثل شما گم راه بودم، سپس خداوند مرا هدایت کرد؛ شما اگر مسلمان شوید با شما کاری نداریم و اگر حاضر نیستید اسلام را بپذیرید باید جزیه قبول کنید و اگر این کار را هم قبول نمی کنید خداوند خائنان را دوست نمی دارد. سه روز مردم را با این روش دعوت می نمود و چون روز چهارم رسید و مردم دعوت او را قبول نکردند، به آنها حمله کرد و شهر را فتح نمود.71

    علی رغم اینکه در جنگ ها معمولاً فرماندهان سربازان خود را به انتقام گیری از دشمن و نابود کردن و دربند کردن هرچه بیشتر آنان فرا می خوانند و با عباراتی هرگونه رحم و مروّت به دشمن را خلاف اصول جنگی معرفی می کنند، اما رهبران مسلمانان این گونه با آنان سخن می گفتند:

    مردم توقف کنید تا ده قاعده و اصل به شما تعلیم دهم و آن را حفظ کنید: خیانت نورزید و از راه راست منحرف نشوید، هیچ مقتولی را مثله نکنید، هیچ کودک یا پیر سال خورده یا زنی را نکشید، درخت خرما و هر میوه دیگر را قطع نکنید و به آنها آتش نزنید، گله های گوسفند و شترها را نکشید، مگر آن مقداری که برای سد جوع شما لازم باشد. احتمال دارد از کنار مردمانی عبور کنید که عمرشان را وقف زندگی صومعه نشینی و عبادت کرده اند، آنها را به حال خودشان واگذارید. و نیز ممکن است به مردمانی برخورد کنید که به شما تعارف کنند، می توانید از غذای آنها بخورید و هرگز از گفتن «بسم اللّه» غفلت نکنید.72

    این عبارات به خوبی نشان می دهد مسلمانان در جنگ ها به دنبال مطامع مادی نبودند، بلکه ترویج دین و هدایت انسان ها هدف اصلی آنان را تشکیل می داد. فلسفه وجوب دعوت به اسلام قبل از آغاز جهاد نیز همین بوده است. معمولاً رزمندگان نیز به این مطلب وقوف داشتند و با نیت تقرّب دست به شمشیر می بردند.73

    6. آسان گیری

    اسلام با وجود آنکه اندیشه های بس بلندی دارد و دغدغه سعادت تمام بشریت را در سر می پروراند، اما به گونه ای سخن می گوید که هر انسانی با هر درجه از معلومات می تواند با آن ارتباط برقرار کند و انس بگیرد. از فیلسوف و عارف گرفته تا بی سواد عامی، همه می توانند به فراخور استعداد و درکشان از محضر قرآن و اهل بیت علیهم السلام فیض ببرند.

    امتیاز اسلام در آن است که این دستورات را به اندازه ای ساده و طبیعی بیان کرده که همه کس به خوبی می تواند آن را درک کرده و به کار بندد.74

    اسلام همچنان که در سخن گفتن و ارتباط کلامی از مغلق گویی پرهیز کرده، در تکالیفی هم که بر عهده انسان ها گذاشته، توانایی آنها را لحاظ کرده است:«لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا.» (بقره: 286) به قول علّامه طباطبائی در تفسیر المیزان، این نفی تکلیف هم مربوط به فهم است و هم مربوط به اطاعت عملی.75

    هرچه شما فکر کنید ساده تر از اصول اسلام نیست که می گوید: خدا یگانه است. مردم همگی در برابر خدا یکسانند، با انجام چند فریضه دینی انسان به بهشت و سعادت می رسد و با روگرداندن از انجام آن به دوزخ درمی آید. شما به هر مسلمان از هر طبقه ای که برخورد کنید می بینید تمام اصول اسلام و آنچه بر او واجب است همه را در قالب چند جمله کوتاه با کمال آسانی می ریزد و همه را به خوبی می داند. درست بر عکس مسیحیان که به آسانی نمی توانند معنای تثلیث و استحاله رابفهمند و یا سایر مسائل پیچیده که تا استاد در علم لاهوت و ماهر در ریزه کاری های بحث و جدل نباشد هرگز از آن مطالب پیچ در پیچ بیرون نخواهد آمد.

    همین سادگی اسلام و دستورات آن کمک زیادی به پیشرفت این دین در جهان نموده، و به همین خاطر است که ملت های زیادی از مسیحیون را می بینیم دین اسلام را می پذیرند و آن را بر عیسویت ترجیح می دهند؛ مانند مصریان که در زمان امپراتوران قسطنطنیه مسیحی بودند و به محض آشناشدن با اصول اسلام یکباره مسلمان شدند. و به همین سبب است که هر ملتی مسلمان شد دوباره زیر بار دین نصرانیت نخواهد رفت، خواه پیروز شوند یا شکست بخورند.76

    7. اخلاق گرایی

    مهم ترین عامل موفقیت یک تمدن به این است که بتواند بیشترین تعداد افراد و جوامع را با خود همراه سازد. لازمه این مهم برخورداری از ویژگی های چندی است که به برخی از آنها اشاره شد. اما مهم تر از همه، توان نفوذ در دل هاست. این مهم تنها از طریق عقلانی بودن اندیشه میسر نمی شود. اصولاً توده مردم این بعد از اندیشه را یا نمی فهمند و یا دغدغه آن را ندارند. اسلام ضمن آنکه کاملاً عقلانی است و نخبگان را ارضا می کند، برای عموم مردم هم جذابیت دارد. در طول تاریخ نیز توده مردم بیشتر مجذوب این بعد از اسلام شدند. عموم مردم نه از طریق استدلال، بلکه بیشتر با ملاحظه رفتار کریمانه و مهربانانه پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب و مسلمانان عامل به اخلاق کریمه، مسلمان شدند.

    «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ.» (آل عمران: 159)

    از این حیث، اسلام قدرت جذب بسیار بالایی دارد. فتوحات مسلمانان پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و پذیرش وسیع اسلام از سوی مغلوبان نیز بیشتر مدیون این بعد از اسلام بوده است.

    اسلام دینی است که از این نظر [میزان نفوذ] بزرگ ترین ادیان به شمار می آید و تأثیر آن را در دل های مردم از همه ادیان دیگر بیشتر و محکم تر می باشد.77

    اصولاً اسلام مروّج ملکات اخلاقی بود. پیامبر صلی الله علیه و آلهخود فلسفه بعثتش را اتمام مکارم اخلاق معرفی کرده است. اسلام فقط به جنبه های اخلاقی و نصیحت و دعوت ایمانی بسنده نکرد، بلکه موجبات کینه ها، حسدها و انتقام جویی ها را از بین برد و وحدت و الفت و یگانگی اجتماعی را در جامعه به وجود آورد. به فرموده ایشان:

    مثل مؤمنین از لحاظ علایق و عواطف متبادل که بین ایشان هست، مثل یک پیکر است؛ یک عضو که به درد آید، سایر اعضا یکدیگر را به همدردی می خوانند و تب و بی خوابی پیدا می شود.78

    پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فراتر از عدالت، اهل رأفت و رحمت بوده است. کسانی که از ظلم و جور صاحبان قدرت به ستوه آمده بودند، یکباره نه تنها شاهد شخصیت برجسته عدالت پیشه ای همچون نبی مکرم صلی الله علیه و آله شدند، بلکه ملاحظه کردند فراتر از آن، این شخصیت با عظمت تا چه میزان مهربان و دلسوز است و تا چه میزان دارای ملکات اخلاقی نیکویی است. پیامبر صلی الله علیه و آله به قدری دلسوز و غمخوار مردم بود که قرآن کریم در چندین آیه به آن تصریح فرموده است؛ از جمله می فرماید: «لَقَدْ جَاءکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ.» (توبه: 127)

    نتیجه گیری

    از آنچه گذشت تا حدودی به دست آمد که بن مایه های اصلی تمدن سازی به بهترین وجه در اسلام وجود دارد. مطالعه تاریخ تمدن اسلام به خوبی گویای آن است که هم فرایند شکل گیری و هم پویایی تمدن اسلامی ارتباط تنگاتنگی با حضور فعال و مؤثر اسلام در عرصه اجتماع داشته است. سیر نزولی تمدن اسلامی زمانی آغاز شد که حضور مؤثر دین در عرصه اجتماع رو به کاهش نهاد و سلایق و خواسته های نفسانی در قالب خردستیزی، استبداد، تنبلی و تن پروری، قدرت طلبی و رفاه جویی جای آموزه های بلند اسلامی را گرفت. به هر میزان که این خط انحراف پیش رفت تمدن اسلامی نیز تضعیف شد و در نهایت، در اوج انحطاط جوامع اسلامی و مهجوریت دین، قوم وحشی مغول به راحتی تمدن رو به احتضار اسلامی را از پا درآورد. با آنکه از آن تاریخ قرن ها می گذرد، گرچه خرده تمدن هایی به صورت پراکنده از جمله در هند، ایران و عثمانی پا گرفته و در جای خود هر یک اهمیت خاص خود را دارند، اما همچنان آرزوی دست یابی مسلمانان به تمدّنی با آن عظمت لباس واقعیت نپوشیده است.

    با سلطه همه جانبه غرب بر جوامع اسلامی در شکل استعمار قدیم و سپس استعمار نو، شکل گیری تمدن جدید اسلامی آرزویی دست نیافتنی می نمود، اما با انقلاب اسلامی ایران و حضور فعالانه دین در اجتماع، و شکل گیری نظام سیاسی اسلامی، بارقه امید برای تحقق این مهم در دل ها زنده شد.

    اگر انقلاب اسلامی را تولد تمدن جدید اسلامی بنامیم سخنی به گزاف نگفته ایم. وظیفه صاحب نظران و متفکران این است که قدر این موقعیت را دانسته و در امر پرورش این نوزاد و رفع آلام آن تلاش نمایند. برای این منظور، دیگر نباید به فکر ایجاد «نهضت ترجمه» بود، بلکه باید در اندیشه تولید در کلیه عرصه ها، بخصوص در عرصه نظریه پردازی و تولید علم باشیم. این هدف مهمی است که مقام معظّم رهبری تحت عنوان «نهضت نرم افزاری» به آن توجه داده اند.

    در این زمینه، دومین برنامه مهم و لازم، شناسایی نقاط قوت و ضعف تمدن اسلامی گذشته و شناسایی عوامل زوال آن و بهره گیری از آن یافته ها در برپایی، حراست و بالندگی تمدن آینده اسلامی است.

    تمدن گذشته اسلامی گرچه بر پایه اسلام اصیل بنا نشده بود، اما همین که تا حدی از چشمه زلال اسلام جرعه هایی نوشیده بود، توانست آثاری به آن عظمت بیافریند. مسلما اگر در تمدن سازی پیش رو، اسلام ناب مبنای عمل قرار گیرد با توجه به فرهنگ غنی اسلامی جهان شاهد تمدن بی نظیری خواهد بود که در آن دنیا و آخرت، ماده و معنا رفاه و معنویت توأما جمع خواهند شد. تمدّنی با این ویژگی مسلما با اقبال جهانیان مواجه خواهد گشت. این سخن امام رضا علیه السلاماست که می فرماید: «فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتَّبعونا»؛79 اگر مردم زیبایی های سخنان ما را بدانند، از ما تبعیت خواهند کرد.

    گرچه این هدفْ آرمانی است، اما دست نیافتنی و خیالی نیست. با مبنا قرار گرفتن اسلام، وصول به آن آسان خواهد گشت. البته نباید سختی مسیر را از نظر دور داشت؛ خطرها و دشواری های بسیاری در این مسیر وجود دارد. زمان حیات تمدن گذشته اسلامی، غرب غرق در جهالت و خرافات قرون وسطایی خود بود و تمدن ایرانی آخرین نفس هایش را می کشید. اما امروزه دشمنان قدرتمند و حیله گری در کمین نشسته اند. تمدن پیشرفته غرب با ماهیت اومانیستی و با امکانات مادی و معنوی خیره کننده، هرگز تمدّنی با ماهیت الهی را تحمل نخواهد کرد. مقابله همه جانبه غرب با جمهوری اسلامی ناشی از این تضاد بنیادی است. آنها برای مقابله با این پدیده نقشه های متعددی را طراحی کرده اند. یکی از مهم ترین و شاید مؤثرترین برنامه هایشان به انحراف کشاندن مسلمانان و دور کردن آنها از اسلام اصیل است. امروزه شاهدیم مجددا همان اندیشه هایی که تمدن اسلامی را به زوال و نابودی کشاند، دوباره احیا شده و در برابر اسلام اصیل جبهه گرفته است. آنها با ایده های خردستیز و رفتارهای غیر انسانی، غیر اخلاقی و غیر شرعی چهره ای بسیار کریه از اسلام را برای جهانیان به نمایش گذاشته اند و موجبات انزجار جهانیان را از اسلام فراهم کرده اند. اینها که خود را مسلمانان واقعی معرفی می کنند، در قتل عام سایر مسلمانان مستظهر به پشتیبانی قدرت های غربی و سرمایه های نفتی هستند. مسلما اگر جهان اسلام برای ممانعت از گسترش و زدودن این غده خطرناک برنامه ریزی همه جانبه و حساب شده ای نداشته باشد، قدرت مسلمانان با اختلاف های درونی تحلیل خواهد رفت و شکل گیری تمدن اسلامی همچنان در آرزوها خواهد ماند. «وَ أَطِیعُواْ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.»(انفال: 45)


    • پى نوشت ها

      1ـ ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1367، چ دوم، ج 1، ص 3.

      2ـ همان.

      3ـ هنرى لوکاس، تاریخ تمدن، ترجمه عبدالحسین زرین کوب تهران، کیهان، 1376، ج 1، ص 20ـ21.

      4ـ محمّدکاظم مکى، تمدّن اسلامى در عصر عبّاسى، ترجمه محمّد سپهر تهران، سمت، 1383، ص 23.

      5ـ اسوالد اشپنگلر، انحطاط غرب، ص 31ـ34، به نقل از: محمّدکاظم مکى، پیشین، ص 23.

      6ـ محمّدکاظم مکى، پیشین، ص 31.

      7ـ امام خمینى، کشف الاسرار قم، آزادى، 1357، ص 8. «در اروپا تمدن نیست، بلکه کلمه توحش به اروپا نزدیک تر است.»

      8ـ همان، ص 272.

      9ـ نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372، چ چهارم، ن 5.

      10ـ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام تهران، امیرکبیر، 1369، چ چهارم، ص 14.

      11ـ مرتضى مطهّرى، خدمات متقابل اسلام و ایران قم، اسلامى، بى تا، ص 325.

      12ـ على علیه السلام در توصیف عصر جاهلیت در خطبه 26 نهج البلاغه چنین مى فرماید: همانا خداوند محمّد را ـ که درود خدا بر او و بر خاندانش باد ـ به عنوان هشداردهنده به جهانیان و امین وحى و قرآن مبعوث کرد، در حالى که شما اى توده هاى عرب، تکیه بر بدترین دین هاى جهان داشتید و در بدترین دیار مى زیستید، در میان سنگلاخ هاى مارآکند، مى غلتیدید، نوشابه تان آب هاى گندیده بود و خوراکتان نان هاى خشکیده، خون یکدیگر را مى ریختید و پیوند خویشاوندى را مى گسستید، بت ها در میانتان برپا، و زندگى تان آلوده به هرگونه خطا بود.

      13ـ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینى تهران، کتاب فروشى اسلامیه، بى تا، ص 144.

      14ـ همان، ص 147.

      15ـ براى آشنایى بیشتر ر.ک. حسن معلمى، نگاهى به معرفت شناسى در فلسفه اسلامى تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى 1378.

      16ـ حمید پارسانیا، «از عقل قدسى تا عقل ابزارى»، علوم سیاسى 19 پاییز 1381، ص 7.

      17ـ واژه عقل در روایات صرف نظر از مشتقات و مترادف هایش 3688 بار تکرار شده است. نرم افزار نورالانوار 2

      18ـ محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، کتاب العقل و الجهل، ح 1، ص 10 / شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه (قم، مؤسسة آل البیت، 1412)، ج 1، ص 39، باب «اشتراط العقل فى تعلق التکلیف».

      19ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ص 10.

      20ـ بقره: 164 / آل عمران: 190 / اعراف: 85.

      21ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ح 28.

      22ـ همان، ج 1، کتاب العقل و الجهل.

      23ـ همان.

      24ـ محدّث نورى، مستدرک الوسائل قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام1408، ج 11، ب 8 (فى وجوب طاعة العقل و مخالفة)، ح 26.

      25ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، کتاب العقل و الجهل، ح 23.

      26ـ همان، باب «استحباب التواضع»، ص 3.

      27ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404، ج 74، ب 7، ص 181 / حسن بن ابى الحسین دیلمى، أعلام الدین (قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1408)، ص 337.

      28ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1366، ص 52.

      29ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین،ج 1، کتاب العقل و الجهل.

      30ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 1، ص 109، ب 4 علامات العقل و جنوده.

      31ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى، پیشین، ص 331.

      32ـ همان، ص 52.

      33ـ نهج البلاغه، ح 113.

      34ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى، پیشین، ص 52.

      35ـ همان، ص 130.

      36ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، فصول 1، 78، 82 و... .

      37ـ همان، ج 2، ص 643، باب «التحبب إلى الناس و التودد إلیهم» / شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 12، ب 29 «استحباب التحبب إلى الناس»، ص 52.

      38ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 87، ب 1، فضل العقل و ذم الجهل.

      39ـ محدث نورى، پیشین، ج 11، ص 104، ب 39 «استحباب مداراة الناس» / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 53، ب 42 «الرفق و اللین و کف الاذى»، ص 72.

      40ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 241، باب «المؤمن و علاماته و صفاته».

      41ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى، پیشین، ص 473.

      42ـ محدث نورى، پیشین، ج 12، ص 142.

      43ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 17، ص 12، ب 1 «استحبابها و اختیارها على أسب»؛ ج 17، ص 17، ب 2 «کراهة ترک التجارة».

      44ـ عبدالواحدبن محمد تمیمى آمدى، پیشین، العاقل صفاته و علاماته، ص 3.

      45ـ ابن بابویه قمى، عیون اخبارالرضا بى جا، دارالمکتبة الحیاة، بى تا، ص 93.

      46ـ برنارد شاو، اسلام دین آینده جهان، ترجمه سیدهادى خسروشاهى، ص 13.

      47ـ عبداللّه جوادى آملى، «اسلام دین زنده و همیشه جاوید»، پاسدار اسلام 297 شهریور 1385، ص 7.

      48ـ همان، ص 8.

      49ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 11، ص 310.

      50ـ حسن بن شعبه حرانى، تحف العقول قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1404، ص 34.

      51ـ همان.

      52ـ نهج البلاغه، خ 93.

      53ـ بهرام اخوان کاظمى، عدالت در اندیشه هاى سیاسى اسلام قم، بوستان کتاب، 1382، ص 64.

      54ـ مرتضى مطهّرى، بیست گفتار قم، جامعه مدرسین، 1361، ص 137.

      55ـ على علیه السلام ارتجاع به جهالت را در خطبه 3، معروف به خطبه «شقشقیه» توضیح داده است.

      56ـ داود الهامى، ایران و اسلام قم، کانون نشر جدید، بى تا، ص 232، به نقل از: محمدعلى (مهرین) عباسپور، ایران نامه یا کارنامه ایرانیان در عصر اشکانیان.

      57ـ ر.ک. زین العابدین بن على شهید ثانى، منیه المرید فى ادب المفید و المستفید (قم، مکتب الاسلام، 1372).

      58ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ص 30.

      59ـ اعراف: 184.

      60ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 2، ص 99 / نهج البلاغه، حکمت 88.

      61ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 75، ص 277.

      62ـ هماان، ج 75، ب 23، ص 277؛ ج 15، ص 13.

      63ـ مرتضى مطهّرى، خدمات متقابل، ص 386، به نقل از: جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ص 247.

      64ـ گوستاولوبون، پیشین، ص 143.

      65ـ ر.ک. داود الهامى، پیشین، بخش هشتم، ص 273ـ280.

      66ـ عبدالحسین زرّین کوب، پیشین، ص 22.

      67ـ ر.ک. هربرت مارکوزه، انسان تک ساحتى، ترجمه محسن مؤیدى تهران، امیرکبیر، 1362.

      68ـ جعفر سبحانى، در سرزمین تبوک قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1380، ص 110.

      69ـ نساء: 73 / توبه: 51.

      70ـ گوستاولوبون، پیشین، ص 152.

      71ـ داود الهامى، پیشین، ص 240، به نقل از: احمدبن حنبل، مسند، جزء 14، ص 47.

      72ـ محمّدبن جریر طبرى، تاریخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاینده تهران، اساطیر، بى تا، ج 1، ص 158.

      73ـ مرتضى مطهّرى، خدمات متقابل، ص 244، به نقل از: ابن اثیر، الکامل، ج 2، ص 319ـ320.

      74ـ گوستاولوبون، پیشین، ص 141.

      75ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان فى تفسیر القرآن قم، اسماعیلیان، بى تا، المجلد الثانى، ص 444.

      76ـ گوستاولوبون، پیشین، ص 142.

      77ـ همان، ص 141.

      78ـ مرتضى مطهّرى، بیست گفتار، ص 119.

      79ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 2، ص 30.

    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    وحیدی منش، حمزه علی.(1386) عناصر تمدن‌ساز دین اسلام. ماهنامه معرفت، 16(12)، 15-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    حمزه علی وحیدی منش."عناصر تمدن‌ساز دین اسلام". ماهنامه معرفت، 16، 12، 1386، 15-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    وحیدی منش، حمزه علی.(1386) 'عناصر تمدن‌ساز دین اسلام'، ماهنامه معرفت، 16(12), pp. 15-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    وحیدی منش، حمزه علی. عناصر تمدن‌ساز دین اسلام. معرفت، 16, 1386؛ 16(12): 15-