معرفت

اخلاق و عرفان اسلامی

استاد محمّدتقی مصباح

چکیده

به راستی ویژگی و اوصاف بندگان صالح خدا کدامند؟ سالک راه چگونه می‏تواند با آگاهی و بصیرت، مسیر سعادت را بپیماید؟ با کدامین دستگیره محکم و ریسمان سترگ الهی می‏توان این مسیر پرفراز و فرود را پیمود؟ استاد، در شرح و تفسیری بر کلام امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در این گفتار، لغزشگاه‏ها و راه‏های ناامن مسیر سعادت را گوشزد و گناه را آستانه سقوط بندگان الهی به جهنم قلمداد می‏کنند و نیل به این سعادت را نیازمند مجاهدت و جان‏فشانی بسیار می‏دانند. بدین سان، خورشید یقین، روشنگر و آرام‏بخش دل‏های مؤمنان و دوستان خدا خواهد شد.

کلیدواژه ‏ها: یقین، ریسمان الهی، امیرمؤمنان، عبادت، بندگی، شکوه بندگی.

آستانه بندگی دوستان خدا

«قَدْ أَبْصَرَ طَریقَهُ وَسَلَکَ سَبِیلَهُ وَعَرَفَ مَنَارَهُ وَقَطَعَ غِمَارَهُ، وَاسْتَمْسَکَ مِنَ الْعُرَی بِأَوْثَقِها وَمِنَ اِلْحبَالِ بِأَمْتَنِهَا، فَهُوَ مِنَ الْیَقِیِن عَلی مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ. قَدْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلّهِ سُبْحَانَهُ فی أَرْفَعِ الاُمُورِ مِنْ إِصْدَارِ کُلِّ وَارِدٍ عَلَیْهِ وَتَصْیِیرکُلِّ فَرْعٍ إِلَی أَصْلِهِ. مِصْبَاحُ ظُلُمَاتٍ کَشَّافُ عَشَوَاتٍ مِفْتَاحُ مُبْهَمَاتٍ دَفَّاعُ مُعْضِلاَتٍ دَلیِلُ فَلَواتٍ، یَقُولُ فَیُفْهِمُ وَیَسْکُتُ فَیَسْلَمُ»؛ راه هدایت را با روشن‏دلی دید و از همان راه رفت و نشانه‏های آن را شناخت و از امواج سرکش لغزش‏ها و سختی‏ها گذشت. او از میان همه دستاویزها به مطمئن‏ترین آنها، و از میان همه ریسمان‏ها به محکم‏ترینشان دست یافته و آن را فراچنگ آورده است. پس او از یقین به روشنی آفتاب بهره‏مند است. نفس خود را در خطیرترین و بزرگ‏ترین امور فقط برای خداوند گماشته است: از صادر کردن هرچه بر او وارد شود و در بازگرداندن هر فرعی به اصل خود. او چراغ تاریکی‏ها، روشنی‏بخش تیرگی‏ها، کلید درهای بسته، برطرف‏کننده دشورای‏ها و راهنمای گمراهان در بیابان‏های سرگردانی است. سخن که گوید، آگاهی افزاید، و سکوت او سلامت و امنیت آرد.

رمز و راز موفقیت دوستان خدا

در گفتارهای پیشین ـ پاره‏ای از ویژگی‏های بندگان برگزیده خدا را در کلام امیرمؤمنان علیه‏السلام از نظر گذراندیم و به تبیین و بررسی آنها پرداختیم. اکنون به بررسی و تفسیر بخش دیگری از خطبه آن حضرت که شماری از ویژگی‏های متعالی بندگان برگزیده خداوند در آن گرد آمده است، می‏پردازیم. حضرت‏در ادامه خطبه می‏فرمایند: «قَدْ أَبْصَرَ طَریقَهُ وَسَلَکَ سَبِیلَهُ وَعَرَفَ مَنَارَهُ وَقَطَعَ غِمَارَهُ وَاسْتَمْسَکَ مِنَ الْعُرَیْ بِأَوْثَقِها وَمِنَ اِلْحبَالِ بِأَمْتَنِهَا.»

از جمله ویژگی‏های بنده سالکْ زینت یافتن به نور بصیرت است، که به مدد آن، آگاهانه و هشیارانه تمام مسیر سعادت خویش را می‏پیماید. حضرت در این عبارت از

واژه «أبصر» استفاده می‏کنند که بیانگر نگاهی ژرف و عمیق به همه ابعاد و زوایای مسیر کمال و سعادت است.

پیش‏تر در راه‏ها و مسیر کاروان‏ها، بُرج‏هایی می‏ساختند و شب‏ها بر بالای آن چراغی می‏نهادند یا آتش می‏افروختند تا کاروان‏ها راه را گم نکنند. در زبان عرب به این بُرج‏ها، که بر بلندای آن آتش روشن می‏کردند و نیز به فانوس دریایی که علامت، نشانه و وسیله تشخیص راه در مسیر کشتی‏هاست، و به طور کلی به هر نوع نشانه‏ای که برای راهنمایی رهگذران در راه‏ها نصب می‏شود، «مَنار» می‏گویند. حضرت در کلام بلند خود می‏فرمایند: بنده محبوب خدا برای گذر از مسیر پر پیچ و خم زندگی و فراز و نشیب‏های راه، دره‏ها و لغزشگاه‏های خطرناکی که پیش روی دارد و برای رسیدن به مقصد نهایی باید به سلامت از آنها بگذرد، از نشانه‏هایی استفاده می‏کند که با آنها مسیر گمراهی از مسیر سعادت باز شناخته می‏شود. این نشانه‏ها پیشوایان معصوم‏اند که اگر سالک الی اللّه آنها را بشناسد و پیروی از آنان را سرلوحه افکار و رفتار خود سازد، از گمراهی مصون‏می‏ماندوبه‏سعادت‏و قرب‏الهی نایل‏می‏آید.

ریسمان سترگ الهی برای دوستان خدا

آویختن به مطمئن‏ترین دستاویز هدایت و محکم‏ترین ریسمان نجات، ویژگی دیگر بنده برگزیده خداست. قرآن نیز درباره این ویژگی می‏فرماید: «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی لاَ انفِصَامَ لَهَا...»؛¹ پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به یقین به دستاویزی استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است.

یکی از معانی «عروة» دسته و دستگیره‏ای است که بر روی ظروف تعبیه می‏شود تا آن ظروف به راحتی حمل شوند و به آسانی از دست انسان جدا نگردند. اما در این آیه منظور از «عروة الوثقی» ظاهرا ایمان به خداوند و کفر به طاغوت است و در باطن به ولایت امیرمؤمنان و فرزندان معصوم ایشان علیهم‏السلام تفسیر شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله  در این‏باره فرموده‏اند: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْتَمْسِکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی الَّتی لاَ انْفِصَامَ لها فَلْیَسْتَمْسِکْ بِوِلَایَةِ أَخِی وَ وَصِیّی عَلی بْنِ أَبِی‏طَالِبٍ فَإِنَّهُ لاَ یَهْلِکَ مَنْ أَحَبَّهُ وَ تَوَلاَّهُ وَ لا یَنْجُو مَنْ أَبْغَضَهُ وَ عَادَاهُ»؛² هر کس می‏خواهد به دستگیره استواری که گسستنی نیست دست یابد، باید به ولایت برادر و جانشین من، علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام تمسّک جوید. همانا کسی که او را دوست بدارد و ولایتش را بپذیرد هلاک نمی‏گردد، و کسی که به او کینه ورزد و با او دشمنی کند نجات نمی‏یابد.

گرچه ممکن است انسان در موقعیت‏های آرام زندگی، به خود و رفتارهای خوبش اطمینان داشته، خود را به دور از انحرافات و لغزش‏ها بیابد، و در نتیجه، خویش را نیازمند وسیله نجات نبیند، اما واقعیت این است که انسان همواره در معرض سقوط و لغزش است. او گاهی در مسیر تندبادهای زندگی و در موقعیت‏های بحرانی همچون کسی است که بین زمین و آسمان رها شده است، یا چون کسی که در میان امواج سهمگین گرفتار آمده و یا بر لب گودالی از آتش یا درّه‏ای عمیق قرار گرفته است که اگر دستاویزی نیابد، سقوط می‏کند و نابود می‏شود. پس حتما باید دستگیره‏ای استوار و ریسمانی محکم‏وناگسستنی دراختیارش‏قرارگیردتاخود را از سقوط و هلاکت برهاند. این دستگیره و ریسمان، همان ایمان به خداست‏که‏انسان‏رادرحصن‏مستحکم خویش‏نگاه می‏دارد و مانع سقوط او در گرداب انحراف و گناه می‏شود.

ما بر لب پرتگاه جهنم قرار داریم، و گناه، آستانه سقوط به جهنم است. گناهانی که با زبان، چشم و دیگر اعضا انجام می‏شوند، موجب سقوط ما به آتش جهنم می‏گردند و برای رهیدن از دام گناهان و نجات از سقوط، باید دل خویش را به نور ایمان روشن کنیم و با آویختن به این دستگیره مستحکم الهی، زمینه سعادت و نیل به رضوان حق تعالی را فراهم آوریم. چنان‏که کوه‏پیمایان و صخره‏نوردان به وسیله طناب‏هایی که به کوه و صخره نصب می‏کنند، مانع سقوط و نابودی خویش می‏شوند، ما نیز باید به حبل‏المتین الهی، یعنی قرآن، چنگ زنیم و رفتار و باورهای خویش را به زیور آموزه‏ها و دستورات قرآن بیاراییم تا ما را از خطر سقوط در جهنم باز داشته، به ساحل امن و آرامش‏بخش سعادت و صراط مستقیم الهی رهنمون شود. عمل به قرآن و اعتصام به خداوند، پیوسته انسان را از سقوط و تباهی باز می‏دارد و وی را به راه مستقیم سعادت و نیک‏بختی هدایت می‏کند: «وَمَن یَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»؛³ و هر کس به خدا تمسّک جوید،قطعا به راه‏راست هدایت‏شده است.

ما اغلب از نیاز و تمسّک به خداوند و عوامل هدایتی که برایمان در نظر گرفته شده است غافلیم؛ اما حقیقت آن است که نیاز به خداوند، نیازی واقعی، دایمی و حتی حیاتی‏تر از نفس کشیدن است. از این‏رو، مؤمنان وارسته، به ویژه اولیای خداوند که چشم دلشان روشن و به سوی حقایق گشوده است، لحظه‏ای از خداوند غافل نمی‏شوند و پیوسته به او توسل می‏جویند و از او می‏خواهند که آنان را درحریم‏حمایت‏خویش‏قرارداده،وبه‏خودشان‏وانگذارد.

بنابراین، روشن شد که مسیر سعادت و کمال انسانی ناهموار، و پیمودن آن آسان نیست؛ راهی است دشوار و پرپیچ و خم. حکمت سختی‏ها و فراز و نشیب‏های این راه طولانی نیز وجود مراتب و درجات بی‏نهایت برای انسان‏هایی است که در مسیر کمال و قرب الی‏اللّه حرکت می‏کنند. باید راه خداوند بی‏کرانه و دارای مراتب بی‏نهایت باشد تا در یک سوی آن افراد معمولی و با ظرفیت محدود قرار گیرند و در حد استعداد و ظرفیت محدود وجود خویش بخشی از آن را بپیمایند و از مواهب معنوی و مراتب خویش بهره‏مند شوند، و در سوی دیگرِ آن، شخصیتی چون امیرمؤمنان علیه‏السلامقرار گیرد تا متناسب با استعداد و ظرفیت نامحدود وجودی خویش به مراحل نهایی مسیر تقرّب به خداوند راه یابد. همچنین این راه باید پر پیچ و خم و پرفراز و نشیب باشد تا راحت‏طلبان و عافیت‏جویان از حرکت در آن بازمانند و انسان‏های بلندهمت و مقاوم در آن گام بردارند و بتوانند از گردنه‏ها و سراشیبی‏های این راه پر خطر بگذرند و سالم به مقصد سعادت برسند. همچنین وجود سختی‏های این راه ارزش عبادت‏های انبیا و اولیای خدا را آشکار می‏سازد.

قطره‏ای از یم فضایل امیر مؤمنان علیه‏السلام

در مسیر قرب الهی، شخصیت عظیمی چون امیرمؤمنان علیه‏السلام به عالی‏ترین مقام و منزلت دست یافت؛ منزلتی که نه فقط رسیدن به آن برای دیگران ممکن نیست، بلکه اگر ما صد سال هم عمر می‏داشتیم و آن را صرف شناخت و معرفت مقام و منزلت آن حضرت می‏کردیم، نمی‏توانستیم به مقامی که ایشان در دوران کودکی و در طلیعه بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله بدان دست یافتند معرفت یابیم، چه رسد که به مراتب نهایی معرفت و منزلت آن حضرت شناخت پیدا کنیم. آن حضرت از دوران کودکی و شیرخوارگی در آغوش پیامبر صلی الله علیه و آله  جای گرفت و در دامان ایشان پرورش یافت تا اینکه در بزرگسالی به چنان مقام و منزلتی رسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ضَرْبَةُ عَلی یَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الثَّقَلَیْن»؛⁴ ضربه شمشیر علی علیه‏السلام در جنگ خندق (که بر فرق عمرو بن عبدود فرود آورد) از عبادت همه آدمیان و جنیان⁵ برتر است.

چنین شخصیتی با آن‏همه مجاهدت و جان‏فشانی در راه خدا و عبادت‏های بی‏شمار، که نقل کرده‏اند روزی هزار رکعت نماز می‏خوانده‏اند، و نیز با آن همه احسان و دستگیری از فقرا و یتیمان، نیمه‏شبان از ترس عذاب الهی به خود می‏لرزیدند و ناله سر می‏دادند. یکی از اصحاب آن حضرت به نام ضرار نزد معاویه بود. او از وی می‏خواهد که درباره امیرمؤمنان علیه‏السلام سخن بگوید. ضرار در پاسخ می‏گوید: من به چشم خود وی را در موقعیت‏هایی دیدم که پرده سیاه شب همه جا گسترده بود و او در محراب عبادت ایستاده، در حالی که محاسن خویش را به دست گرفته بود و مانند مارگزیده‏ای به خود می‏پیچید و اندوهمندانه می‏گریست و می‏گفت: «یَا دُنْیَا یَا دُنْیَا إِلَیْکِ عَنِّی! أَبِی تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَی تَشَوَّقْتِ؟ لَا حَانَ حِینُکِ هَیْهَاتَ! غُرِّی غَیْرِی لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ، قَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلَاثا لَا رَجْعَةَ فِیهَا. فَعَیْشُکِ قَصِیرٌ وَ خَطَرُکِ یَسِیرٌ وَ أَمَلُکِ حَقِیرٌ. آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِیقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِیمِ الْمَوْرِدِ»؛⁶ ای دنیا ای دنیا، از من دور شو! آیا می‏خواهی مرا به خود مشغول داری، یا شیفته من شده‏ای؟ نه، هنوز نتوانی علی را بفریبی، هرگز، هرگز. جز مرا بفریب. من به تو نیازی ندارم و با سه طلاق تو را از خود رانده‏ام تا بازگشتی نباشد. روزگارت کوتاه است و ارزشت اندک و آرزویت ناچیز. آه از کمی توشه و درازی راه و دوری سفر و سختی منزل.

حبّة عرنی می‏گوید: شبی را با نوف بکالی در صحن دارالاماره کوفه خوابیدیم. پس از نیمه‏شب امیر مؤمنان علیه‏السلامدر حالی آهسته از داخل قصر به طرف صحن حیاط آمد، که وضعی غیرعادی و دهشتی فوق‏العاده بر او مستولی بود، به گونه‏ای که نمی‏توانست تعادل خود را حفظ کند. با قامتی خمیده، دست به دیوار گرفته بود و با کمک دیوار راه می‏رفت و این آیات را با خود زمزمه می‏کرد: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَاما وَقُعُودا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»⁷ همانا در آفرینش آسمان‏ها و زمین و آمد و شد شب و روز خردمندان را نشانه‏هاست. همان کسان که ایستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خدای را یاد می‏کنند و در آفرینش آسمان‏ها و زمین می‏اندیشند [و گویند: ]پرودگارا، این را به گزاف و بیهوده نیافریدی، تو پاکی [از اینکه کاری به گزاف و بیهوده کنی] پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.

آن حضرت در حالی پیوسته این آیات را تلاوت می‏کرد، که از خود بیخود شده بود و گویی هوش از سرش پریده بود. پس به من فرمود: «أَرَاقِدٌ أَنْتَ یَا حَبَّةَ أَمْ رَامِقٌ؟»؛ حبه، خوابی یا بیداری؟

گفتم: بیدارم. تو که از هیبت و خشیّت خدا چنین می‏کنی، پس وای به حال ما. آن حضرت چشم‏ها را پایین انداخت و گریست و سپس فرمود: «یَا حَبَّةُ إِنَّ لِلّهِ مَوْقِفا وَ لَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْقِفٌ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ شَی‏ءٌ مِنْ أَعْمَالِنَا. یَا حَبَّةُ إِنَّ اللّهَ أَقْرَبُ إِلَی وَ إِلَیْکَ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ. یَا حَبَّةُ إِنَّهُ لَا یَحْجُبُنِی وَ لَا إِیَّاکَ عَنِ اللَّهِ شَی‏ءٌ»؛⁸ ای حبه، همانا برای خداوند توقف‏گاهی است و ما روزی در برابر خداوند نگاه داشته خواهیم شد و هیچ عملی از اعمال ما بر او پوشیده نمی‏ماند. ای حبه، خداوند به من و تو از رگ گردن نزدیک‏تر است و همانا هیچ چیز نمی‏تواند بین ما و خدا حایل شود.

چنان‏که گذشت، امیر مؤمنان علیه‏السلام روزی هزار رکعت نماز مستحبی می‏خواندند. ممکن است برای کسانی که تصور می‏کنند هر نمازی را باید با شرایط و رعایت آداب خواند، این پرسش مطرح شود که چگونه آن حضرت با آن‏همه اشتغال و فعالیت، هر روز و شب در محراب عبادت می‏ایستادند و هزار رکعت نماز به جای می‏آوردند؟ پاسخ این است که رعایت شرایط و آداب نماز، مانند ایستادن رو به قبله، در نمازهای واجب لازم است، و رعایت آنها در نمازهای مستحبی واجب نیست. بنابراین، نمازهای مستحبی را می‏توان هنگام حرکت و کار کردن خواند، و رکوع و سجده آن نمازها را می‏شود با اشاره به جای آورد. پس آن حضرت اگر کار خاصی نداشتند، نمازهای مستحبی خود را با رعایت شرایط می‏خواندند، وگرنه هم‏زمان با کار در مزرعه و در هنگام دستگیری از فقرا و مستمندان و... نماز مستحبی نیز می‏خواندند، چنان‏که برخی علما هنگام حرکت و راه رفتن، نمازهای نافله یا قضای آنها را می‏خواندند.

شکوه بندگی پیامبر صلی الله علیه و آله  در پیشگاه خداوند

در منابع روایی شیعه و اهل‏سنّت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله  آن‏قدر می‏ایستادند و نماز می‏خواندند که پاهای ایشان ورم می‏کرد. در روایتی امیر مؤمنان علیه‏السلام درباره عبادت‏های بی‏شمار رسول خدا صلی الله علیه و آله  می‏فرمایند: «وَلَقَد قام رسول‏اللّه (ص) عَشْرَ سِنِینَ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّی تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ یَقُومُ اللَّیْلَ أَجْمَعَ حَتَّی عُوتِبَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ اللّهُ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ «طه مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی»⁹ بَلْ لِتَسْعَدَ بِهِ»؛¹⁰ همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله  در طی ده سال برای عبادت و نماز آن‏قدر برپا ایستادند که پاهایشان تاول زد و رخسارشان زرد گشت. آن حضرت تمام شب را به عبادت می‏پرداخت تا اینکه مورد عتاب قرار گرفت و خداوند به ایشان فرمود: «طه، قرآن را بر تو نازل نکردیم تا خود را به رنج و زحمت افکنی» بلکه آن را نازل کردیم تا بدان به سعادت برسی.

خانه ساده پیامبر چندین اتاق داشت که هر کدام از آنها متعلّق به یکی از همسران ایشان بود و آن حضرت هر شب را در اتاق یکی از همسران خود سپری می‏کردند. یکی از شب‏هایی که پیامبر در اتاق عایشه به سر می‏بردند، آن‏قدر به عبادت و قیام پرداختند که عایشه گفت: ای رسول خدا، با اینکه خداوند در گذشته و آینده گناهی را برای شما ثبت نکرده چرا این‏قدر خود را به زحمت می‏افکنید؟ آن حضرت پاسخ دادند: «یَا عَایِشَةُ ألَا أَکُونُ عَبْدا شَکُورا»؛¹¹ ای عایشه، آیا بنده سپاسگزار خدا نباشم؟

ما جز در مواردی که کمبودی در زندگی خود مشاهده کنیم، به نیاز خود به خداوند توجه نداریم و از اینکه درباره حیات مادی و نیز حیات معنوی‏مان و هدایت به تعالی و کمال سراپا نیاز به خداوندیم غافلیم. اما اولیای خدا، به ویژه رسول‏اللّه صلی الله علیه و آله ، که در عالی‏ترین مرتبه انسانیت و قرب الهی قرار دارد، با همه وجودْ خود را نیازمند هدایت و دستگیری خداوند می‏دیدند و با آن همه مناجات و عبادت، با ناله و زاری از او می‏خواستند که لحظه‏ای ایشان را به خودشان وانگذارد و از هدایت خود محروم نسازد. امام صادق علیه‏السلاممی‏فرمایند: رسول خدا صلی الله علیه و آله شبی در خانه همسر خود، ام سلمه، به سر می‏بردند. نیمه شب ام سلمه رسول خدا صلی الله علیه و آله  را در بستر خود نیافت. حس حسادت زنانه در درونش شعله کشید و برخاست و به جست‏وجوی آن حضرت پرداخت تا اینکه ایشان را در گوشه‏ای از خانه یافت که ایستاده و دست‏ها را به سوی آسمان بلند کرده‏اند و می‏گریند و می‏گویند: «أَللّهُمَّ، لا تَنْزَعْ مِنِّی صَالِحَ ما أَعْطَیْتنی أَبَدا، أَللَّهُمَّ لا تُشْمِتْ بِی عَدُوّا وَ لا حَاسِدا أَبَدا، أَللّهُمَّ وَ لا تَرُدَّنی فی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنی مِنْهُ أَبَدا، أَللّهُمَّ وَ لا تَکِلْنی إِلی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَدا»؛ خدایا، هرگز نعمت‏های شایسته‏ای که عطایم کرده‏ای از من نستان. خدایا، هرگز مرا خوار نساز تا دشمن و حسود، بر من شاد گردد. خدایا، هرگز مرا گرفتار بدی و مصیبتی که از آن نجاتم داده‏ای مگردان. خدایا، هرگز به قدر چشم برهم‏زدنی نیز مرا به خود وامگذار.

ام سلمه با شنیدن سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله گریه‏کنان برگشت. رسول خدا نیز با شنیدن صدای گریه او نزد وی آمد و فرمود: ام سلمه، چه چیز تو را گریانده است؟ او گفت: پدر و مادرم فدای تو باد. ای رسول خدا چرا نگریم، با اینکه می‏نگرم به منزلت و مقام متعالی شما نزد خداوند و اینکه گناهان گذشته و آینده شما را خداوند بخشیده، ولی با این حال شما از خداوند می‏خواهید دشمنتان را بر شما شاد مگرداند و شما را به بدی و مصیبتی که از آن نجاتتان داده گرفتار نسازد و نعمت‏های شایسته‏ای که ارزانی‏تان ساخته از شما نستاند و شما را یک چشم برهم زدن نیز به خود وانگذارد. آن حضرت فرمود: «یَا أَمَّ سَلَمَةِ وَمَا یُؤْمِنُنِی؟ وَإِنَّمَا وَکَّلَ اللَّهُ یُونُسَ بْنِ مَتی إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ کَانَ مِنْهُ مَا کَانَ»؛¹² ای ام سلمه، چگونه من به خود مطمئن شوم، و حال آنکه خداوند یک چشم برهم‏زدن یونس را به خود وانهاد و آنچه نمی‏بایست انجام دهد مرتکب شد.

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، که مقامات و کمالات نامتناهی دارد و سرآمد همه ملائکه و پیامبران و انسان‏هاست، لحظه‏ای نمی‏تواند بر خود تکیه کند و از خداوند می‏خواهد که در راه دشوار قرب به خویش لحظه‏ای وی را به خود واننهد، ما چگونه با عبادت‏هایی اندک به خود می‏بالیم و فراموش می‏کنیم که در آغاز راهیم؟ و فراموش می‏کنیم که مسیر سعادت و هدایت الهی، راهی پر پیچ و خم و بسیار دشوار است، و تنها با موفقیت در آزمون‏های سخت الهی‏و صبرواستقامت‏ می‏توانیم ‏به‏ مقصد دست ‏یابیم؟

بیش از پنجاه سال پیش که ما تازه به قم آمده بودیم، یکی از دوستان که در فاجعه هفتم تیر شهید شد، در تهران خدمت مرحوم آیت‏اللّه شیخ محمّدتقی آملی رسیده بود و از ایشان درخواست توصیه و دستورالعمل اخلاقی کرده بود. آن مرحوم به دوست ما فرموده بودند: آیا می‏دانی پیمودن راهی که در نظر داری چقدر دشوار است؟ آیا خودت را برای‏ پیمودن‏ این ‏راه ‏دشوارآماده کرده ‏ای؟ پیمودن و حرکت در این راه چون کندن کوه با مژه چشم است!

ما باید دشواری‏ها و سختی‏های راه طولانی بندگی خدا را بشناسیم تا اولاً، در آغاز راه مغرور نشویم؛ و ثانیا، بر این باور نباشیم که در راهی کوتاه و آسان قرار داریم که وقتی بر خلاف باور و انتظارمان دشواری‏های راه و طولانی بودن آن را دریافتیم، سرخورده و ناامید شویم. البته، سختی راه نباید ما را از حرکت باز دارد و باید با عزمی راسخ و با یاری خواستن از خداوند در مسیر بندگی معبود خویش حرکت کنیم و باور داشته باشیم که خود نمی‏توانیم آن راه را بپیماییم، اما با یاری خداوند آن راه برای ما هموار و آسان می‏گردد.

خورشید یقین، روشنگر و آرامش ‏بخش دوستان خدا

«فَهُوَ مِنَ الْیَقِینِ عَلَی مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ قَدْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلّهِ سُبْحَانَهُ فِی أَرْفَعِ الْأُمُورِ مِنْ إِصْدَارِ کُلِّ وَارِدٍ عَلَیْهِ وَ تَصْیِیرِ کُلِّ فَرْعٍ إِلَی أَصْلِهِ»؛ پس او از یقینی به روشنی آفتاب بهره‏مند است. او نفس خود را در خطیرترین و بزرگ‏ترین امور فقط برای خدا برپا داشته است: از صادر کردن هر چه که بر او وارد شود و در گرداندن هر فرعی به اصل خود.

مطالعه و کسب دانش، عقل انسان را می‏پرورد و بر اندوخته‏های او می‏افزاید، اما او را به ساحت یقین نمی‏رساند و سرگردانی‏ها و شبهات را از دل او نمی‏زداید. سرگردانی‏ها و شبهات در پرتو افاضه نور یقین و به مدد خداوند از جان و دل مؤمن زدوده می‏شوند. چنان‏که با تابش نور خورشید همه جا روشن می‏شود و نقطه‏ای تاریک در زمین باقی نمی‏ماند، خورشیدِ یقین، دل مؤمنِ واصل به معرفت خدا را از حیرت‏ها و ابهام‏ها و تاریکی‏هایی که دیگران را از حرکت باز می‏دارد، می‏رهاند و در اعماق دل او آرامش و اطمینان به مسیری که در پیش روی دارد پدید می‏آورد؛ وسوسه‏ها و تردیدها به نهانخانه نورانی دل او راه نمی‏یابند؛ و خورشید بصیرت الهی همه حقایق را بر او آشکار می‏سازد و راه حق و سعادت را به روشنی به او می‏نمایاند. گاهی حوادثی سهمگین رخ می‏دهد که آرامش را از افراد می‏ستاند و آنان را آشفته‏خاطر و پریشان می‏سازد؛ اما سالکان راه خدا که دلشان به نور یقین روشنی یافته است، در برابر این حوادث کاملاً آرام و خونسردند و واکنش خاصی نشان نمی‏دهند. شاید برخی گمان کنند که آنان از حوادث پیرامون خود اطلاعی ندارند و از این‏رو، به آنها بی‏اعتنایند؛ اما چنین نیست، آرامش و اطمینان خاطر آنها برخاسته از آگاهی به سیر حوادث و فرجام کارهاست. نگرانی و اضطراب در دیگران برخاسته از آن است که نمی‏دانند چه رخ داده و فرجام کار چه خواهد بود؛ اما برای کسی که حقایق پیرامون خود را می‏شناسد و به زنجیره حوادث و فرجام آنها آگاهی و یقین کامل دارد، دلیل منطقی برای اضطراب و نگرانی وجود ندارد.

از میان شخصیت‏های بزرگی که ما با آنان برخورد داشتیم، مرحوم آیت‏اللّه بهاءالدینی، از این ویژگی کاملاً برخوردار بودند. ایشان در برابر حوادث و رخدادهای سخت، خم به ابرو نمی‏آوردند و با آرامش و اطمینان خاطری ستودنی با حوادث روبه‏رو می‏شدند. همچنین حضرت امام خمینی قدس‏سره که در سخت‏ترین حوادثی که برای مردم ایران رخ می‏داد، از جمله در واقعه پانزده خرداد، چون کوه استوار بود و آن حوادث ذرّه‏ای اضطراب، ترس و نگرانی در ایشان پدید نمی‏آورد، و با ایمان مستحکمی که داشتند با آرامش خاطرِ بسیار با رخدادها برخورد می‏کردند. پس از فاجعه پانزده خرداد و کشتارهای رژیم سفّاک پهلوی در قم و تهران و سایر شهرها، مأموران رژیم شبانه به خانه امام ریختند و ایشان را دستگیر کردند. پس از آن ماجرا، امام فرموده بودند: در آن وقایع، من لحظه‏ای نترسیدم و حتی افسران و مأموران رژیم که ما را به تهران می‏بردند، از ترس می‏لرزیدند ولی من هیچ نگرانی و ترسی از فرجام کار نداشتم.

کسی که به سختی‏ها و فراز و نشیب‏های راه خدا آشناست و خداوند نور یقین را بر قلبش تابانده و او از دام وسوسه‏های شیطانی رهیده است، می‏تواند مشعل فروزانی برای هدایت دیگران شود و راه‏گشای دیگران در مسیر کمال و نیل به سعادت گردد و در پرتو حقایقی که برایش آشکار شده، به شبهات و پرسش‏ها پاسخ گوید و نیازهای معرفتی و علمی دیگران را برطرف سازد. اگر مردم در گزینش راهنمای خویش دقت نکنند، چه بسا به دام شیاطین و شبهه‏افکنان افتند، و آنان به جای راه هدایت، مسیر گمراهی و هلاکت را به ایشان معرفی کنند و کاخ اعتقادات و باورهای صحیح آنان را ویران سازند. پس باید در شناسایی کسانی کوشید که با حیات انسانی آشنایند و با معیارهای صحیح و در پرتو نور یقین، مسیر هدایت را می‏شناسند و نیز از کژراهه‏هایی که بر سر راه سعادت وجود دارند، آگاهند؛ زیرا آنان با تکیه بر توانمندی‏های معرفتی خویش و با اطمینان کامل، به پرسش‏های دیگران پاسخ می‏گویند و آنان را از خطورات و الهامات الهی، که بر قلبشان تابیده برخوردار می‏سازند و با شناخت اصول و قواعد کلی دین، به استخراج فروع، احکام و مسائل جزئی می‏پردازند.

دوستان خدا مشعل هدایت دیگران

امیر مؤمنان علیه‏السلام در پایان این فراز از خطبه، در مقام بیان شمار دیگری از ویژگی‏های بندگان برگزیده خدا می‏فرمایند: «مِصْبَاحُ ظُلُمَاتٍ کَشَّافُ عَشَوَاتٍ مِفْتَاحُ مُبْهَمَاتٍ دَفَّاعُ مُعْضِلَاتٍ دَلِیلُ فَلَوَاتٍ یَقُولُ فَیُفْهِمُ وَ یَسْکُتُ فَیَسْلَمُ»؛ او چراغ تاریکی‏ها، روشنی‏بخش تیرگی‏ها، کلید درهای بسته، برطرف‏کننده دشواری‏ها و راهنمای گمراهان در بیابان‏های سرگردانی است. سخن که گوید، آگاهی افزاید و سکوت او سلامت و امنیت آرد.

سالک و رهیده از دام علایق مادی، که خداوند قلبش را با نور یقین روشن گردانیده است، نمی‏تواند به روشنایی درون خویش بسنده کند و به زدودن تاریکی از دل دیگران نپردازد. بنابراین، او مشعل فروزانی است که انوار علم را بر دل‏های تاریک می‏تاباند و تیرگی‏ها و شبهات را از ضمیر جاهلان می‏زداید و راه‏های پنهان و پوشیده معارف و احکام مبهم و ناشناخته را نشان می‏دهد و می‏گشاید. چنان‏که سطح کویر یکنواخت و بی‏نشانه است و تشخیص راه اصلی دشوار، و با وزش طوفانی گرد و خاک سطح جاده را می‏پوشاند و اثری از آن باقی نمی‏گذارد. همچنین در بیابان، تشخیص راه‏های فرعی و نیز بیراهه‏ها از راه اصلی دشوار است و رهپیمایان برای اینکه به سلامت از آن بگذرند، نیازمند راهنمایی هستند که کاملاً به مسیرها آشنا باشد و آنان را برای گذر از بیابان یاری کند. در غیر این صورت، راه را گم می‏کنند و بر اثر گرسنگی، تشنگی و گرما از پای درمی‏آیند. تشخیص مسیر سعادت و نیل به کمال نیز همچون یافتن راه کویری دشوار است و گرداگرد آن را راه‏های انحرافی و شبهاتی فرا گرفته‏اند که انسان را به گمراهی و غفلت از حق می‏افکنند. با توجه به وجود همین راه‏های انحرافی و شبهات فراروی جوینده سعادت است که برخی مکاتب فلسفی، شک‏گرایی و نسبیت‏گروی را ترویج می‏کنند و بر این باورند که انسان نمی‏تواند به یقین دست یابد و راه صحیح را تشخیص دهد و همواره در شک و حیرت باقی می‏ماند. بنابر آنچه گفتیم، انسان‏های عادی و ناآگاه از دشواری‏ها و بیراهه‏هایی که سر راه مقصد نهایی وجود دارند، نیازمند راهنمای راه‏آشنایی هستند که دست آنان را بگیرد و از میان شبهات، انحرافات و وسوسه‏های رهزنان اندیشه، به نور هدایت و حق رهنمون سازد. نکته آخر نیز اینکه بنده شایسته و برگزیده خدا چنان سخن نمی‏گوید که مخاطبانش نفهمند. او مقصود خود را در لفاظی‏ها، اصطلاحات و شطحیاتی که فهم آنها برای مخاطبان دشواراست‏نمی‏پوشاند.اوهرگاه‏سکوت‏راوظیفه و موجب نجات از لغزش‏های زبان تشخیص دهد، سکوت می‏کند.

• پى نوشت ها

  1ـ بقره: 256.

  2ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 67، ب 4، ص 132، ح 1.

  3ـ آل‏عمران: 101.

  4ـ حسن بن محمّد دیلمى، ارشاد القلوب، ج 2، ص 215.

  5ـ «الثقلین» در این حدیث شریف، ناظر به پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهو دیگر امامان معصوم علیهم‏السلام نیست و آنان را دربر نمى‏گیرد، به ویژه با توجه به اینکه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از امیر مؤمنان علیه‏السلام برتر است.

  6ـ نهج‏البلاغه، ح 74.

  7ـ آل‏عمران: 190ـ191.

  8ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 41، ب 101، ص 22، ح 13.

  9ـ طه: 1و2.

  10ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 71، ب 61، ص 26، ح 3.

  11ـ محمّدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 95، ح 6.

  12ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 16، ب 9، ص 217، 218، ح 6.