حرکت توسطیه و قطعیه از دیدگاه حکیم سبزواری؛

ارائه شده به کنگره بزرگداشت حکیم سبزواری؛

عبدالجواد ابراهیمی

مقدمه

حرکت توسطیه و قطعیه، از مباحث عمیق فلسفه است. ژرفای بحث، باعث اختلاف نظر فیلسوفان بزرگی، همچون شیخ الرئیس، محقق داماد، صدرالمتألهین، حکیم سبزواری و علامه طباطبایی رحمه الله علیهم شده است. از این رو، برای اصطیاد نظریه ای که به واقعیت، نزدیک تر به نظر می رسد، لازم است در آغاز، سیر و تاریخچه بحث بررسی شود، آن گاه، اقوال حکمای قبل از حاج ملاهادی سبزواری؛ تبیین گردد و سرانجام، نظر ایشان، در مقایسه با آرای دیگران ارزیابی شود.

تاریخچه بحث

بررسی سیر تدریجی و تکاملی هر بحث، می تواند کمک شایانی برای تحقیق و تبیین ابعاد مختلف آن باشد و فراز و نشیب های پیش آمده در راه تحقیق و تکامل را آشکارتر سازد.

از بررسی تاریخی بحث، به نظر می رسد که نخستین بار، عنوان «توسط و قطع» درباره حرکت، در کتاب «شفاء» شیخ الرئیس، مطرح شده است. گرچه میر سیدشریف جرجانی، در کتاب «شرح مواقف» گفته است: «... ذهب ارسطو الی ان الحرکه تقال بالاشتراک اللفظی» اما تفصیلی که از این بحث، انتظار می رود، در کلمات ارسطو به چشم نمی خورد. میرداماد نیز در کتاب «قبسات» درباره حرکت توسطیه و قطعیه، مطالب مبسوطی را بیان کرده است. که در بخش بررسی اقوال، متعرض آن خواهیم شد: اما در این جا اجمالا اشاره می کنیم که میرداماد، قائل است که حرکت قطعیه نیز، همچون توسطیه، نحوه ای از وجود را داراست و در این زمینه، شاگردان ایشان، مانند «صدرالمتألهین و سیداحمد عاملی، محشّی شفاء، از ایشان تبعیّت کرده و گفته اند که حرکت قطعیه، در خارج، موجود است. اینان، همچنین مدعی اند که از سخنان شیخ، در باب زمان، استفاده می شود که ایشان، حرکت قطعی را نیز به نحوی ضعیف موجود می داند.

حکیم، ملاهادی سبزواری، نظری بدیع و مخصوص به خود دارد که علی رغم گستردگی و پراکندگی کلماتشان در این زمینه، می توان چکیده تحقیقات و افکار ایشان را از کتاب های شرح منظومه، پاورقی های جلد سوم اسفار و تعلیقات معظم له بر کتاب شواهدالربوبیّه استفاده کرد و آنچه که در مجموعه گفتار ایشان مورد تأکید قرار می گیرد، انکار وجود خارجی حرکت قطعیه است. بر خلاف عقیده علامه طباطبایی؛ که هر دو اعتبار حرکت (قطعی و توسطی) را در خارج، موجود می داند و می فرماید: «والاعتباران جمعیا موجودان فی الخارج لانطباقهما علیه»

مبادی بحث حرکت توسطیه و قطعیه

حرکت توسطیه و قطعیه، دو اعتبار برای یک حقیقت، به نام «حرکت» هستند و حرکت، همواره با زمان همراه بوده و زمان مقدار آن است. از این رو، رابطه وثیقی، میان حرکت و زمان وجود دارد که این رابطه، در معانی و اعتبارات حرکت (توسط و قطع) نیز تأثیر می گذارد. به همین جهت، باید قبل از بحث درباره حرکت توسطیه و قطعیه، بحث زمان مطرح شود، حقیقت و وجود زمان بررسی شود و امور زمانی و اقسام آن ها، «آن و آنیات» به مداقّه گذاشته شود، آنگاه، سخن از توسطیه و قطعیه می تواند جایگاه فلسفی خویش را باز یابد.

«آن» و «زمان» در حرکت

آنچه که از کلمات شیخ الرئیس، در طبیعیات شفاء استفاده می شود، این است که برای زمان، سه امر قابل تصور است:

1. امری بسیط و بدون امتداد که از درون، خالی از تغییر و تبدیل بوده، ولی در خارج از ذات، سیلان دارد و به آن، «آن سیال» می گویند.

2. امری ممتد و کشش دار است که از حرکت آن سیال به وجود می آید و به آن «زمان» می گویند.

3. امری مفروض که به طرف زمان، انتساب دارد و در اصطلاح فلاسفه، به «آن» شهرت دارد.

از آنجا که زمان، مقدار حرکت ماده است، امور مذکور، در حرکت نیز به نحوی متصورند؛ زیرا حرکت، متقوم به مسافت و زمان است.

بنابراین، می توان امور یادشده را به گونه های دیگری در خط و حرکت نیز ترسیم نمود و از رهگذر تبیین آن، حرکت توسطیه و قطعیه نیز تبیین صحیح خود را باز می یابد. اگر فرض کنیم که سرِ مدار، یک نقطه واقعی است و با آن، یک خط رسم کنیم، سه امر مختلف در آن متصور خواهد بود:

1. نقطه ای که راسم خط است و از ابتداء تا انتها با حفظ وحدت خود، موجود است.

2. خط که معلول حرکت این نقطه است و امری دارای امتداد می باشد.

3. نقطه ای که طرف خط است و راسم خط نیست؛ چه این که، این نقطه متوقف بر خط است ولی نقطه راسم، «متوقف علیه» خط است.

بدین سان، حرکت نیز که متقوم به زمان و مسافت است دارای چنین اموری است:

1. امری واحد و بسیط، بدون کشش و امتداد که از ابتدا تا انتهای حرکت، به طور ثابت وجود دارد و تنها، نسبت آن با اجزای فرضی مسافت، دائما در تغییر است، ولی در ذات آن، تغییر و سیلانی وجود ندارد.

2. امری ممتد و کشش دار که جاری و غیر قار است و از آن، به حرکت، تعبیر می شود.

3. طرف حرکت که امری عدمی و منتهی الیه حرکت می باشد و متناظر با نقطه است که طرف خط است.

توضیح مطلب

اکنون لازم است برای زدودن ابهامی که ممکن است از تقسیمات ذکر شده، به وجود آمده باشد، به توضیح معانی «آن» بپردازیم و معنای مقبول آن را در فلسفه بیان کنیم.

1. «آن» می تواند حد زمان باشد که وجود عینی ندارد و یک امر فرضی و اعتباری است.

2. در صورتی که زمان، مجموعه ای از ذرات کوچک بی امتداد باشد، در آن صورت، «آن» جزء لایتجزای زمان خواهد بود که مجموعه این اجزاء، تشکیل دهنده زمان خواهد بود.

«آن» به معنای اول، از زمان متأخر است، زیرا حد زمان خواهد بود؛ اما به معنای دوم، بر زمان، متقدم است، زیرا تشکیل دهنده زمان می باشد. ولی به عقیده فلاسفه، «آن» به معنای دوم، وجود ندارد؛ زیرا زمان، یک واحد متصّل است، نه مجموعه ای از ذرات و آنات.

اگر چه، در این مرحله، جای طرح نظریات مرحوم سبزواری نیست اما نظر به این که ایشان تعلیقه ای بر کلمات صدرالمتألهین درباره معانی «آن» دارند، مناسب به نظر می رسد هم بیان صدرالمتألهین به عنوان شاهد دیگری برای معانی «آن» و معنای مقبول آن ذکر شود و هم تعلیقه مرحوم سبزواری، که گرایش فلسفی او را درباره حرکت توسطیه و قطعیه معلوم می سازد، آورده شود.

صدرالمتألهین می فرماید: «واعلم ان الان یکون له معنیان: احدهما ما یتفرّع علی الزمان و الثانی ما یتفرع علیه الزمان، امّا الان بالمعنی الاول فهو حدّ و طرف للزمان المتصل فالنظر فی کیفیة وجوده کیفیة عدمه»

مرحوم سبزواری، تعلیقه خود را ناظر بر جمله «والثانی ما یتفرع علیه الزمان» نموده و چنین می فرماید: «... یقال له الان السیال و هوالراسم للزمان کالحرکه التوسطیه الراسمه للقطعیه»...

حاصل این که صدرالمتألهین، همان معانی سابق را برای «آن» طرح می کند که یکی از آن دو، متفرع بر زمان و دیگری «متفرع علیه» زمان بود و آن که «متفرع علیه» زمان است، به قول مرحوم سبزواری «آن سیال» نامیده می شود که راسم زمان است؛ مثل حرکت توسطیه که راسم حرکت قطعیه است.

حرکت توسطیه و قطعیه

قطع و توسط، دو اطلاق برای حرکتند که هر کدام به نوعی، حرکت را تفسیر می کنند. بر این اساس، نباید آن دو را از اقسام حرکت به شمار آورد، بلکه باید درباره تحقق واقعی آن دو در خارج، تحقیق نمود و مطابقت آن دو تفسیر با واقع را کشف کرد.

تعریف حرکت توسطی و حرکت قطعی

حرکت توسطیه، در «آن» حادث می شود و در زمان باقی می ماند؛ مثل خط، که چیزی غیر از نقطه نیست که در آنِ اوّلِ وجود خط، فرض می شود. آن چه که حادث می شود، نقطه است که در زمان، سیر و بقا دارد؛ یعنی اصل وجود، در «آن» واقع می شود. و در زمان، استمرار می یابد.

در حرکت قطعی، حدوث و فنای تدریجی، ملحوظ است که منطبق بر زمان می گردد؛ همچون خطی که به وسیله مداد، در بستر زمان، تدریجا حادث می گردد و به محض رسم شدن، از روی کاغذ محو می شود و بقا و دوامی برای آن، وجود نخواهد داشت.

حرکت توسطیه و قطعیه از دیدگاه شیخ الرئیس

شیخ الرئیس فرموده است که حرکت، برای دو معنی به کار می رود: «... ألاول، الامر المتصل المعقول المتحرک من المبدأ الی المنتهی و ذلک مما لا حصول له فی الاعیان لان المتحرک مادام لم یصل... الثانی، و هوالامر الوجودی فی الخارج و هو کون الجسم متوسطا بین المبدء و المنتهی بحیث کل حدّ فرض فی الوسط لا یکون قبله و لا بعده فیه و هو حاله موجودة مستمرة مادام کون الشیئی متحرکا و لیس فی هذه الحاله تغییر اصلا بل قد یتغیّر بحدود المسافه بالعرض... »

حاصل کلام شیخ، این است که در حرکت، یک امر واحد و بدون امتداد وجود دارد که از ابتدا تا انتهای حرکت، به طور ثابت موجود است و تنها نسبت آن با اجزای فرضی مسافت، دائماً در حال تغییر است، ولی در ذات آن امر واحد؛ تغییر و سیلانی وجود ندارد. این امر، همان حرکت توسطیه است که معمولا آن را چنین تعریف می کنند: «کون الشیی ء بین المبدأ و المنتهی بحیث ای حد فرض من حدود المسافة لا یکون قبله و لا بعده فیه» این حرکت توسطیه، به منزله نقطه فاعله، در خط است و در اثر تغییرات نسبت آن با حدود مسافت، حرکت قطعی به وجود می آید که مانند خط، یک امر کشش دار و ممتد است، با این تفاوت که امتداد خط، امتداد قارّ است و امتداد حرکت قطعیه، غیر قارّ است. و اگر فرض کنیم که حرکت قطعیه در حدّی از حدود مسافت، قطع شده است،... طرف آن به دست می آید که منطبق بر نقطه است و نقطه نیز طرف خط است.

قبلاً گفته شد که به ارسطو نسبت داده شده است که وی قائل به اشتراک لفظی حرکت برای دو معنای توسط و قطع است، اما مرحوم سبزواری تقسیم مذکور را به افلاطون نیز نسبت داده و معتقد است که افلاطون نیز به دو معنای یاد شده، توجه داشته است به هر حال، فلاسفه بعد از شیخ، معمولا این تقسیم را ذکر کرده اند. بعضی از ایشان وجود خارجی معنای اولی را انکار کرده و برخی دیگر، وجود خارجی معنای دوم را منکر شده اند. در این میان، میرداماد، به وجود هر دو، در خارج، اعتقاد داشته است و شاگرد او، صدرالمتألهین در این زمینه، از او تبعیت کرده است، تا آن جا که مرحوم سبزواری، با صراحت به مرحوم آخوند نسبت می دهد که او معتقد است به وجود هردو، درخارج بوده است با وجود این که معنا از کلمات خود ایشان نیز استفاده می شود، مع الوصف، صدرالمتألهین در ربط حادث به قدیم، حرکت توسطیه را منکر می باشد.

اما، از کلمات شیخ الرئیس، استفاده می شود که ایشان موجودیت حرکت قطعی را در خارج، به نحوی که اجزای آن در وجود، اجتماع داشته باشند، مورد تردید و انکار قرار می دهد و معتقد است که حرکت متصل و ممتد وجود خارجی ندارد؛ زیرا به نظر ایشان، شیی ء در حال حرکت تا زمانی که به انتهای مسافت نرسیده حرکت تامّی تحقق پیدا نکرده است تا بتوان، نام حرکت بر آن نهاد و آن جا که به مقصد می رسد، دیگر از حرکت باز می ماند و وصول آن با سکون، هم آغوش می شود که در این صورت نیز نمی توان آن را حرکت خواند و این همه، به دلیل آن است که حرکت، در ذات خود، وجودی بی قرار دارد که تدریجا حدوث و فنا می پذیرد و هم چون خط نیست که وقتی با مداد رسم می شود به صورت یک امر ممتد، باقی بماند. البته، ایشان می پذیرد که حرکت به عنوان یک کشش متصل می تواند در ذهن و قوه خیال، موجود باشد؛ یعنی بر خلاف خارج، ذهن می تواند از حرکت تدریجی و حادث شونده، تصویری باقی و غیر فانی در خود رسم کرده و نگه دارد؛ اما قبول این معنا نیز موجودیت مجتمع الاجزای حرکت قطعیه را در خارج، تصحیح نمی کند.

جناب شیخ، حرکت توسطیه را در خارج، موجود می داند و در تعریف آن می گوید: «... التوسط بین المبدء و المنتهی... » شهید مطهری، در توجیه کلام شیخ می فرماید: «... مثلا هنگامی که کبوتری می خواهد پرواز کند، یک حالتی برایش پیدا می شود. این حالت بسیط که در یک «آن» ایجاد شده، نامش حرکت است که این حالت آنی الحدوث است؛ منتهی در زمان ادامه می یابد و آنچه را که ما به عنوان حرکت می شناسیم، در واقع استمرار حرکت است بین دو نقطه مبدأ و نهایت. که در این بین، مبدأ و نهایت هر حدّی را فرض کنید آن حالت بسیط حرکت در یک «آن» از زمان، در این حد قرار می گیرد. و این که حرکت در زمان، وجود دارد به این معناست که برای زمان هم مثل مسافت می شود «آناتی» فرض کرد و حرکت که امری است آنی الحدوث و بسیط در «آنات» زمان واقع می شود. پس، حرکت، وجود زمانی دارد و با این معنا که حرکت توسطیه خالی از حرکت قطعیه نیست و چون حرکت قطعیه در زمان است حرکت توسطیه هم به جهت ارتباطش با حرکت قطعیه، در زمان صورت می گیرد که از قبیل وصف شیی ء به حال متعلق است.

بررسی دیدگاه شیخ الرئیس درباره حرکت قطعیه

از مجموع کلمات شیخ، در این زمینه، استفاده می شود که ایشان به وجود خارجی زمان، مسافت، آن سیال، نقطه فاعله در خط و حرکت قطعیه، اعتقاد داشته است، اما در حرکت قطعیه، نظر وی به طور صریح تعبیر نشده است، ولی با توجه به قرائنی که در عبارات او به چشم می خورد و با توجه به این که ظرف تحقق حرکت قطعیه، یعنی زمان را موجود می داند، می توان گفت که وی به موجودیت حرکت قطعیه، در خارج نیز اذعان داشته است. صدرالمتألهین، نفی وجود حرکت قطعیه، در خارج را که به ظاهر کلام شیخ مستند است، بر اساس مبنای خود توجیه می کند و می فرماید: تصوّر شیخ از حرکت قطعیه که آن را در خارج انکار می کند، آن است که شیی ء، تدریجا در زمان حادث شود و پس از حدوث نیز در زمان، باقی باشد و چنین معنایی در نظر وی نمی تواند در خارج، محقق شود و همین معنا در نظر او انکار شده است و امّا حرکت قطعیه، به معنای مصطلح و مشهور که شیی ء تدریجا و به نحو اتصال، حرکت را دریابد و همان گونه نیز حرکتش معدوم گردد، اصلا مورد نفی و اثبات مرحوم شیخ، واقع نشده است، اما بر اساس مبنای مورد تأکید ایشان که زمان را امر واقعی می داند، باید قائل به وجود حرکت قطعیه، در خارج نیز باشد؛ زیرا وی زمان را مقدار حرکت می داند و از طرفی حرکت توسطیه را آنی و بی مقدار قلمداد می کند. بنابراین، به ناچار می پذیرد و باید بپذیرد که حرکت قطعیه، واقعی و دارای مقدار است.

حرکت توسطیه و قطعیه از دیدگاه میرداماد

میرداماد، برای حرکت دو معنا قائل است و در این باره، چنین می فرماید: «... انّ للحرکه معنیین: احدهما حاله بسیطه شخصیه، هی کون المتحرک متوسطا بین المبدأ والمنتهی... و هذا الحالة البسیطه... یقال لها الحرکه التوسطیه و لیست هی بحسب نفسها من الموجودات الدفعیه الوجود، و لا من الموجودات التدریجیه الحصول بل هی من الموجودات الزمانیه التی یستلزم وجودها زمانا تکون هی موجوده فیه... و الثانی هیئه متصله هی القطع المنطبق علی المسافه المتصله ما بین طرفیها المبدأ و المنتهی تقال لها الحرکه القطعیه، و هی تدریجیه الوجود، غیر قاره الاجزاء انّما وعاء هویتها و ظرف حصولها الزمان... فالحرکه بالمعنی الاوّل خارجه عن الحرکه بهذا المعنی، غیر قائمه بها بل راسمه ایّاها و قائمه بموضوعها... »

به نظر میرداماد، حرکت توسطیه، ذاتا نه از موجودات دفعی است و نه از موجودات تدریجی، بلکه از وجودات زمانیه است که وجودش مستلزم زمانی است که حرکت توسطیه، در آن تحقق یابد. از این رو، به این نحو از وجود، با تعبیر «کون المتحرک متوسطا بین المبدا و المنتهی» یاد می شود. اما حرکت قطعیه، هیئت متصله ای است که بر مسافت متصله بین مبدأ و منتهی منطبق می شود. ظرف هویت و تحقق آن، زمان است بدین سان، وجودش تدریجی و اجزای آن بی قرار است. به دلیل رابطه ای که میان حرکت و زمان، وجود دارد، دو امر مختلف به موازات هم، در حرکت و نیز، در زمان متحقق است. میرداماد، در این باره می فرماید: «... کما فی الحرکه امران مختلفان بالمفهوم، متباینان بالذات، فکذلک بازائهما فی الزمان شیئان مختلفان: احدهما، الان السیال و هر مکیال الحرکه التوسطیه... والاخر، الزمان المتصل الممتد و هو مقدار الحرکه القطعیه... »

میرداماد، وجوهی را برای اثبات وجود حرکت قطعیه در خارج، اقامه می کند. در عنوان «ومیض» سه دلیل ذکر می کند که با توجه به مبنای ایشان در زمینه وعاء دهری، حرکت قطعیه، توجیه خاص پیدا می کند و اشکال شیخ نیز مندفع می گردد؛ چه این که «المترفات فی وعاء الزمان مجتمعات فی وعاء الدهر» و با این بیان، می توان به حرکت قطعیه (با قبول حدوث و فنای تدریجی آن در بستر زمان) در وعاء هر اشاره نمود و سیمای ثابت و تحقق کلی آن را در ظرف اجتماع مشاهده کرد.

به همین دلیل، میرداماد به رؤسای فلاسفه و اتباع و محصلین اخطار می کند که نباید و نشاید که وجود زمان را با هویت اتصالی از ازلی تا ابد، انکار کنند و اجتماع تحقق آن را در متن وعاء دهر نپذیرند: «... لا تحسبن احدا من رؤساء الفلاسفه و معلمیهم و اتباعهم المحصلین، مستنکرا لوجود الزمان الممتد بهویته المتصله من ازله الی ابده فی کبدالخارج و حاق الاعیان فی متن وعاء وجوده الذی هو الدهر، و وجود الحرکات القطعیه المتصله جمیعا فی ظرف الاعیان فی وعاء وجودها و هو الزمان الممتد المتصل الموجود فی الدهر و انما شر ذمه من المقلدین تاهوا بأوهامهم القاصرة فی متیهه ظلمات المشکوک المتراکمه فضلّوا عن سواء السبیل و کأنّ کلمات و اُلیفاظا للتلمیذ فی التحصیل قد اوهمتهم هنالک قصر الوجود فی الخارج علی الان السیال و الحرکه التوسطیه... »

در جای دیگر می فرماید: آنچه از حال متحرک، به حسب مشاهده حسیّه روشن می گردد، همان هیئت متصله بی قرار است که حرکت قطعیه، نامیده می شود و نیز مقدار غیر قارّ است که زمان ممتد گفته می شود، اما حرکت توسطیه و آن سیال به وسیله نیش تر تفتیش و با فحص و برهان، ردای تحقق و ثبوت بر دوش می افکند. بنابراین، حرکت توسطیه و آن سیال از آن جهت که وجود عینی و ذاتی مستمر دارند و نسبت به حدود مسافت مفروضه ای، قراری ندارند، ترسیم کننده حرکت متصله و زمان ممتد می باشند؛ نه از آن جهت که آن دو، بدین سان در ظرف ادراک آدمی درمی آیند، آن چنان که به بعضی از اوهام، چنین منسبق می گردد.

علی رغم این که میرداماد، قائل به اصالت ماهیت بوده است، اما در اینجا بر تأثیر و تأصل وجود عینی حرکت توسطی و آن سیال، در ترسیم حرکت متصله و زمان ممتد پای می فشارد. از این اصرار، چنین استنباط می شود که ایشان می خواسته بر خلاف تصوری که در قدیم نسبت به حرکت، وجود داشته، و آن را از معقولات اولی می دانسته و از لواحق جسم طبیعی می شمرده اند، آن را به دایره حقیقی وجودات بکشاند و از باب ماهیات، خارج کند. در این باره، گرچه در کلمات ایشان صراحتی وجود ندارد و از اشاره شان در مطالب پیشین، قابل استفاده است اما شاگرد او، صدرالمتألهین با تبیین صحیح از معقولات اولی و معقولات ثانیه و با تنقیح مبنای اصالت الوجود، حرکت را یکسره نحوه وجود خاص دانسته و در هستی شناسی مادی، آن را مساوی با وجود، قلمداد کرده است.

دیدگاه صدرالمتألهین درباره حرکت توسطیه و قطعیه

صدرالمتألهین، با وجود این که عقیده استاد خود، میرداماد را درباره ظرف دهری که به نظر وی، توجیه کننده اجتماع اجزای حرکت قطعیه و کلیّت تحقق آن است انکار می کند، اما در قبول موجودیت حرکت قطعیه، در خارج، از ایشان تبیعت می کند و سخن خود را در این زمینه، با توضیحی درباره حقیقت «آن» و کیفیت وجود و عدم آن، آغاز می کند.

و بعد از بیان معنای اول از دو معنای مشهوری که برای «آن» وجود دارد، چنین می فرماید: «... و اما الان بالمعنی الاخر و هو الذی یفعل الزمان المتصل بسیلانه فتحقیق وجوده انا نقول: ان المسافه و الحرکه و الزمان ثلاثه اشیاء متطابقه فی جمیع ما یتعلّق بوجودها فکما یمکننا ان نفرض فی المسافه شیئا... کالنفطه یفعل المسافه بسیلانه کما یفعل النقطه الخط بسیلانها و کذا فی الحرکه فقد عرفت ان الامر الوجودی التوسطی منها و هوالکون فی الوسط بالحثییه المذکوره یفعل بسیلانه الحرکه بمعنی القطع فاذا کان کذلک فلا محاله یکون للزمان شیی ء سیّال یفعل الزمان بسیلانه یقال له الان السیال و هو مطابق للحرکه التوسطیه و کما ان النقطه الفاعله غیر النقط التی هی الحدود والاظراف و کذا الحرکه التوسطیه غیرالاکوان الدفعیه والوصولات الانیه فکذلک الفاعل للزمان غیرالان الذی یفرض فیه و اعتباره فی ذاته غیر اعتبار کونه فاعلا بحرکته وسیلانه الزمان فتلطف فی سرّک»

حاصل کلام ایشان این است که تمامی اموری که به وجود مسافت، حرکت و زمان، تعلق دارند، با هم تطابق داشته و سیاق واحدی را تعقیب می کنند. خلاصه آن سه امر، با متعلقات آن ها بدین قرار است:

1. در مسافت، نقطه با سیلان خود، آن را شکل می دهد، آن چنان که نقطه با سیلان خود، خط را می سازد.

2. در حرکت، امر وجودی توسطی با سیلان خود، حرکت قطعیه را به وجود می آورد.

3. در زمان نیز، آن سیّال که مطابق با حرکت توسطیه است با سیلان خود، زمان را رسم می کند.

نکته قابل توجه این است که در هر سه امر مذکور، امور فاعلی (نقطه، حرکت توسطی و آن سیّال) غیر از امور حدّی و عدمی می باشند؛ یعنی نقطه فاعله، غیر از طرف است و حرکت توسطیه، غیر از اکوان دفعیه و وصولات آنیّه است. همچنین، آن سیّال، غیر از آنی است که طرف زمان است.

صدرالمتألهین معتقد است که حرکت توسطیه، بدون شک، در خارج موجود است و عقیده خود را چنین اظهار می کند: «... و بالجمله، الحرکه التوسطیه موجوده قطعا و لا یحصل فی الان الذی هو طرف زمان الحرکه القطعیه الحادثه» ایشان درباره حرکت قطعیه نیز، قائل به موجودیت آن، در خارج است. به همین دلیل، با تأکید، برای دفع تردید، چنین می فرماید: «اعلم ان القول فی عدم الحرکه القطعیه و الزمان الذی ینطبق علیها لا یخلو عن اشکال»

دیدگاه حکیم سبزواری درباره حرکت قطعیه و توسطیه

و حرکه اما بمعنی القطع او توسط و رسم الاولی قدعنوا

ما امتد فی خیالنا ینبسط راسمه بالنسب التوسط

حاج ملاهادی سبزواری، برای حرکت، دو معنا قائل است، یکی حرکت توسطیه که آن را امری وجودی، در خارج می داند و درباره هویت وجود آن می گوید: حرکت توسطیه به اعتبار ذات خود، ثابت و مستمر است، اما به اعتبار نسبتش با حدود، سیّال و بی قرار می باشد.

درباره حرکت قطعیه، معتقد است که این حرکت، فقط در خیال، موجود است و به وسیله استمرار و جریان حرکت ترسیم می شود و چون محل تحقق حرکت قطعیه، خیال آدمی است، ضمن بقا در چنین ظرفی، حالت ثبات و قرار نیز پیدا می کند، هرچند که با حدوث مستمر خود، در ظرف خیال، از این جهت، ثبات و قراری ندارد. از این رو می فرماید: «ان القطعیه تدریجیه الحدوث فی الخیال لکنّها قاره فیه بقاء»

مرحوم سبزواری، برای تأکید بر خیالی بودن حرکت قطعیه، به کیفیت ترسیم آن، به وسیله حرکت توسطیه اشاره می کند و آن را به شعله جوّاله و قطره نازله، تشبیه می کند و می فرماید: همان گونه که خط، به وسیله قطره نازله و یا دایره، به وسیله شعله جوّاله، به صورت یک امر ممتد در حس مشترک، حاصل می شود، در حرکت قطعیه نیز وقتی که نسبت متحرک به حدّ ثانی، قبل از زوال نسبت آن به حدّ اوّل، در خیال ارتسام می یابد، امر ممتدی که منطبق بر مسافت است تخیّل می شود. آن چنان که نقطه رأس مخروط، با مرور و جریان خود، بر سطح آن، خطی متصل می سازد و یا آن سیال، با سیلان خود، زمان ممتد رسم می کند.

لقد جری الزمان و القطعیه مجری الطبیعی و تعلیمیه

فزمن مقدار قطع کانا و منهم من قد نفی الزمانا

ایشان درباره رابطه میان حرکت قطعیه و زمان می گوید: همان گونه که تفاوت میان جسم طبیعی و تعلیمی با اطلاق و تعیین است، در حرکت قطعیه متصله نیز چنین است؛ چه این که حرکت قطعیه نیز امتداد است، اما امتدادی که با قید سیال، تعین می یابد. بنابراین، اگر آن حرکت، به طور مطلق ملاحظه شود، در این صورت، اندازه و کمیتی برای آن، متصور نیست، ولی اگر به صورت متعین، لحاظ شود، دارای قدر و اندازه های خاص خواهد بود. آنگاه، زمان از ثانیه یا دقیقه یا ساعت و یا اندازه های کوچک تر و بزرگ تر تشکیل می شود و متقدّر به اندازه های گوناگون خواهد بود. بنابراین، عارض، در این موارد، از قبیل عوارض ماهیت می باشد، نه از قبیل عوارض وجود. از این رو، زمان که مقدار حرکت قطعیه محسوب می شد، آن را متقدّر به اندازه خود می سازد.

از اینجا مرحوم سبزواری، متوجه این اشکال می شود که چگونه ممکن است که زمان، موجود باشد در حالی که مقدار حرکتِ قطعیه است و حرکت قطعیه، به اعتقاد ایشان جز در خیال، وجودی ندارد. به عبارت دیگر، چگونه ممکن است مقدار، موجود باشد، ولی متقدر، موجود نباشد. ایشان یکی از دلایل گرایش صدرالمتألهین به وجود قطعیه در خارج را بروز همین اشکال می داند و می فرماید: «... و ل اجل هذا و غیره ذهب صدرالمتألهین الی وجود القطعیه»

همچنین به جواب و تفصّی صاحب مباحث مشرقیه، به اشکال مذکور، اشاره می کند که ایشان قائل است که زمان، همچون حرکت، دارای دو معنا می باشد:

1. امری که در خارج، وجود دارد و انقسام نمی پذیرد که مطابق با حرکت توسطیه است و «آن سیال» نامیده می شود.

2. امری که در خارج، وجود ندارد و به وهم آدمی در می آید که مطابق با حرکت قطعیه می باشد. مرحوم سبزواری در چاره جویی و تفصّی از اشکال مذکور، می فرماید: راه حل پیشنهادی ما این است که اساسا موجود، دارای دو قسم است: موجودی که به وجود مصداق خود موجود است؛ موجودی که به وجود منشأ انتزاع خود، وجود دارد. اضافات و همه ماهیات و کلیات طبیعیه، از قبیل قسم دوم اند؛ یعنی به وجود منشأ انتزاعشان، لباس هستی بر تن می کنند و حرکت قطعیه نیز از همین قبیل است.

ایشان همچنان بر خیالی بودن زمان و حرکت قطعیه، تأکید کرده و می گوید: «... کما ان الحرکه قسمان کذلک الزمان احدهما منطبق علی الحرکه القطعیه و هو مثلها غیر موجود الا فی النفس، والاخر و منطبق علی الحرکه التوسطیه و هو الان السیال و هو موجود مثلها» مرحوم سبزواری، در این موضع گیری فلسفی، شیخ الرئیس را نیز با خود همراه می داند و معتقد است که آنچه که شیخ، قائل به وجود خارجی اش بوده، حرکت توسطیه «و آن سیال» می باشد و چنین استدلال می کند که چگونه ممکن است که زمان به معنای اول که منطبق بر حرکت قطعیه است، موجود باشد، در حالی که گذشته، معدوم و آینده، تحقق نیافته است. بنابراین، تنها «توسط» و «آن سیال» که روح زمان است، وجود دارد و «آن» به معنای طرف زمان، موجود نیست و زمان نیز که مقدار قطع است، موجودیتش تنها به معنای این است که برای زمان، منشأ انتزاع، وجود دارد. ایشان همچنین ادعای صدرالمتألهین، در توجیه کلام ابن سینا را مبنی بر این که اگر ایشان قائل به وجود حرکت قطعیه نباشد، با فرض این که اعتقاد به وجود زمان، در خارج دارد، باید به پذیرش تناقض آشکار، ملتزم شود،

مردود می داند و بر موضع خود تأکید می کند و اصرار بر همراه ساختن شیخ با خود را دارد و بر کلام توأم با استبعاد صدرالمتألهین درباره تناقض مذکور که می فرماید: «... والشیخ اجل شأنا وارفع محلا من ان یناقض نفسه فی کتاب واحد... » حاشیه می زند و کلام صریح خود را در نفی وجود زمان و حرکت قطعیه، در خارج، یک بار دیگر تکرار کرده و می فرماید: «اقول: لا تناقض، فان الزمان بمعنی الان السیال موجوده فالحرکه التوسطیه التی هووعائها موجوده و ان لم یکن الزمان بمعنی مقدار القطع، و لا القطع موجودین الا بمعنی وجود منشأ انتزاعهما»

نظریه فیلسوفان متأخّر

در میان فیلسوفان متأخر، علامه طباطبایی؛ برای حرکت، دو اعتبار قائل است و هر دو اعتبار را در خارج، موجود می داند و چنین می فرماید: «... ثم الحرکه تعتبر تارهً بمعنی کون الشیی ء بین المبدء والمنتهی بحیث کل حدٍّ من حدود المسافه فرض فهو لیس قبله و بعده فیه و هی حاله بسیطه ثابته غیر منقسمه و تسمی الحرکه التوسطیه و تعتبر تارهً بمعنی کون الشیی ء بین المبدأ و المنتهی بحیث له نسبه الی حدود المسافه المفروضه التی کل واحد منها فعلیه للقوه السابقه و قوه للفعلیه اللاحقه من حد یترکه و من حدٍ یستقبله و لازم ذلک الانقسام الی الاجزاء و الانصرام و التفصی تدریجا و عدم اجتماع الاجزاء فی الوجود و تسمی الحرکه القطعیه»

ایشان قائل است که هر دو اعتبار، برای حرکت، در خارج، وجود دارد؛ به دلیل این که آن دو بر خارج انطباق پیدا می کنند؛ زیرا حرکت، نسبتی با مبدأ و منتهی دارد که این نسبت، اقتضای انقسام و سیلان ندارد. همچنین نسبتی با مبدأ، منتهی و حدود مسافت دارد که اقتضای سیلان وجود و انقسام را دارد.

استاد عالی قدر، آیت اللّه مصباح، درباره حرکت توسطیه و قطعیه می فرماید: اگر حرکت توسطیه را به گونه ای تصوّر کنیم که خاصیت ثبات و عدم انقسام دارد، چنین حرکتی در خارج، وجود ندارد و اگر قید ثبات و عدم انقسام را از آن در خارج، وجود ندارد و اگر قید ثبات و عدم انقسام را از آن برداریم، همان حرکت قطعیه می شود. بنابراین، نفی حرکت قطعیه به معنای امر واحد متصل تدریجی و قابل انقسام تا بی نهایت، به نفی حقیقت حرکت و قول به موجودات آنی مترتب، منجر می شود مگر این که مراد، نفی اکوان مترتبه باشد که هر یک از آن ها به عنوان قطعه ای از مسافت است و یا این که مراد نافی، نفی اجتماع اجزای این حرکت، در خارج باشد، آن گونه که در خیال اجتماع دارند و بعید نیست که مراد شیخ از نفی حرکت قطعیه، همین معنا باشد. از این رو، در طبیعیات کتاب شفا آمده است که این گونه حرکت، فقط در خیال، موجود است؛ چون صورت آن در ذهن، نقش بسته است. مفهوم ذهنی و عقلی حرکت و صورت خیالی آن، به حمل شایع، حرکت نیستند. بنابراین، مانند سایر مفاهیم ذهنی، خواص حرکت خارجیه را ندارند و مرحوم شیخ همین معنای حرکت قطعیه را نفی کرده اند.

از موارد دیگری که استاد بزرگوار بر آن تأکید می کنند، این است که حرکت، از عوارض تحلیله وجود است، نه از عوارض خارجیه اشیاء؛ زیرا یکی از اقسام کلی وجود، در نظر ایشان این است که وجود، دارای دو قسم است: ثابت و سیال. همان گونه که ثبات، عارض خارجی موجود نیست، حرکت نیز عارض خارجی موجود سیّال نیست، بلکه عقل است که از اولی، مفهوم ثابت و از دومی، مفهوم حرکت را انتزاع می کند. بنابراین، مفهوم حرکت، ما بازای خارجی ندارد، بلکه حرکت، نحوه وجود موجودات متحرک است. وجود سیال نیز یک وجود واحد متصل ممتد است و اجزای بالفعل ندارد.

• پى نوشت ها

1. ابوعلی سینا، شفا، 1جلد، طبیعیات (قم: کتابخانه مرعشی)، ص 83.87.

2. میر سید شریف، شرح مواقف، ج 6، ص 197.

3. محقق داماد، قبسات، ص204 ، 207 و ص 209.211 و ص 21.214.

4. ر. ک به: ارسطا طالیس حکیم، مقدمه کتاب، مقاله موسوم به الف صغری.

5. محمدحسین طباطبایی، نهایه الحکمه، فصل4، مرحله 9، ص 203.

6. ر. ک به: محمدتقی مصباح، تعلیقه علی نهایه الحکمه، چاپ اوّل، (قم: موسسه در راه حق)، ص297.

7. ر. ک به: طبیعیات شفا، پیشین، ص 8.8.63.

8. ر. ک به: مرتضی مطهری، شرح مبسوط منظومه، 4جلد، ج1، ص116، الهیات شفا، پیشین، ج 1، ص 159.

9. صدرالدین شیرازی، اسفار اربعه، 9جلد، ج 3، ص 166.

10. هادی سبزواری، تعلیقه بر اسفار، ج 3، ص 166.

11. ر. ک به: مرتضی مطهری، حرکت و زمان، ص 454 423 420 29.

12. میر سید شریف، شرح مواقف، ج 6، ص 197.

13. هادی سبزواری، شرح منظومه، ص 24.241.

14. هادی سبزواری، تعلیقه بر شواهد الربوبیه، ص 537.

15. صدرالدین شیرازی، پیشین، 9جلد، ج3، ص 173.

16. ر. ک به: مرتضی مطهری، حرکت و زمان، ص 458.

17. همان، ص 43.

18. ر. ک به: همان، ص 50.

19. محقق داماد، پیشین، ص 206.

20. همان، ص 206.

21. همان، ص 209.211.

22. همان، ص 21.212.

23. ر. ک. به: همان، ص 216.

24. صدرالمتألهین شیرازی، پیشین، 9جلد، ج 3، ص 166.

25. همان، ص 17.174.

26. همان، ص 170.

27. همان، ص 174.

28. حاج ملاهادی سبزواری، شرح منظومه (چاپ سنگی)، ص 240.

29،30 و31. ر. ک. به: هادی سبزواری، شرح منظومه، (چاپ سنگی)، ص 241.

31، 32، 33، 34 و 35. همان، ص 257.

36 و 37. ر. ک به: پاورقی اسفار، ج 3، ص 33.

38. ر. ک به: همان، ج 3، ص 35.

39 و 40. همان، ج 3، ص 35.

41. محمدحسین طباطبایی، نهایه الحکمه، فصل 4، مرحله 9، ص 202.

42. ر. ک به: همان، ص 203.

43. ر. ک به: محمدتقی مصباح، تعلیقه علی نهایه الحکمه (قم: مؤسسه در راه حق)، ص 297.

44. ابوعلی سینا، پیشین، ج 10، ص 84.

45. ر. ک به: محمدتقی مصباح، آموزش فلسفه، (قم: سازمان تبلیغات اسلامی) مبحث ثابت و سیّال.