معرفت

* جهت مشاهده بهتر این مقاله، فایل pdf آن را در انتهای مقاله مشاهده فرمایید.

معرفت سال بیستم ـ شماره 167 ـ آبان 1390، 73ـ86

سیف‏ اله فضل‏ الهى قمشى*

سوده اسلامى‏ فر**

چکیده

هدف تحقیق حاضر، شناسایى معیارهاى دانشگاه اسلامى از دیدگاه استادان دروس معارف اسلامى است. روش تحقیق، توصیفى ـ پیمایشى است و جامعه آمارى، استادان دروس معارف اسلامى داراى مجوز تدریس از معاونت امور اساتید نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه آزاد اسلامى، واحد قم در نیم‏سال اول سال تحصیلى 90ـ89 بودند که کل آنان (40 نفر) به عنوان نمونه آمارى انتخاب شدند. ابزار جمع‏آورى اطلاعات، پرسشنامه محقق‏ساخته حاوى 18 معیار در مقیاس آرایش رتبه‏اى و با پایایى 87 درصد است. براى تجزیه و تحلیل اطلاعات، علاوه بر روش‏هاى آمار توصیفى، از آمار استنباطى در حد آزمون Zبراى مقایسه یک میانگین با یک عدد ثابت استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد: 1. تعداد 17 معیار، نمره Zبیشتر از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = کسب کرده و مورد تأیید قرار گرفت. 2. میانگین همه معیارها از حد متوسط مورد انتظار بزرگ‏تر بود. 3. از دیدگاه استادان معارف اسلامى، رعایت حجاب اسلامى در محیط دانشگاه، نهادینه شدن ارزش‏هاى اسلامى در بین دانشجویان و استادان، برخوردارى از استادان متعهد و متخصص و آشنا به مبانى دینى، داشتن مدیران متعهد و ملتزم به مبانى دینى، متون درسى مبتنى بر معارف اسلامى، وجود قوانین مبتنى بر فرهنگ اسلامى، به ترتیب از مهم‏ترین و اولویت‏دارترین معیارهاى دانشگاه اسلامى است.

کلیدواژه‏ها: معیارها، دانشگاه اسلامى، استادان دروس معارف اسلامى، دانشگاه آزاد اسلامى.

مقدّمه

امروزه کارکرد اصلى دانشگاه‏ها، آموزش، پژوهش، تربیت نیروى انسانى متخصص و ماهر و توسعه فرهنگى جامعه است، ولى رویکرد اصلى آنها در ایران آموزش بوده و توفیق چندانى در تولید دانش و توسعه فرهنگ عمومى نداشته‏اند.1 دانشگاه‏ها با برخوردارى از محیطى مستقل، آزادگى علمى و ثبات شغلى، سعى در تولید دانش، فرهنگ‏سازى و ارائه خدمات دارند.2 هدف اصلى آنها، توسعه اطلاعات (شخصیت‏سازى)، توسعه مهارت‏ها (ایجاد ارزش افزوده)، توسعه شخصیت (دگرگونى) و خلّاقیت و تفکر (شکوفایى استعداد) بوده و ابزار اصلى براى تأثیرگذارى بر فرهنگ و شخصیت افراد هستند و به عنوان یک دستگاه نرم و فرمان‏ناپذیر اجتماعى، مدیریت پیچیده و سختى دارند. نحوه تعامل و ارتباط آنها متفاوت از دستگاه‏هاى تولیدى و صنعتى است و در آنها انسان‏ها گنج‏هاى پنهان و قیمتى محسوب مى‏شوند که کار اصلى، کشف این ارزش‏ها و توسعه آنهاست.

ایجاد دانشگاه‏ها در جامعه ما ناشى از عوامل برون‏زا بوده و متأسفانه بین نهاد علم و آموزش عالى و ارزش‏ها و هنجارهاى حاکم بر آن و سایر نهادهاى اجتماعى (دینى، اقتصادى، سیاسى و...) پیوند متعادلى ایجاد نشده است و این باور بسیارى از صاحب‏نظران و مدعیان ارزش‏هاى عام، شکل نگرفته است که نظام آموزش عالى براى تحقق کارکردهاى علمى‏اش باید نظام ارزشى و هنجارهاى خاص خود را داشته باشد. از کارکردهاى دانشگاه‏ها علاوه بر تولید دانش، فرهنگ‏سازى و ارائه خدمات، توسعه فرهنگ عمومى جامعه است.3 فرهنگ نیز بیانگر روش زندگى افراد یک جامعه است که براساس یک فلسفه مسلط اجتماعى و از طریق تعامل بین انسان‏ها شکل گرفته، توسعه‏یافته و به نسل‏هاى بعدى منتقل شده است و یقینا نهادهاى اجتماعى، به ویژه دانشگاه‏ها، رسالتى جز توسعه فرهنگى به عنوان مهم‏ترین رکن توسعه همه‏جانبه براى داشتن انسان‏هاى سالم از نظر جسمانى و روانى و کاربلد و ماهر براى ارتقاى شیوه زندگى ندارند. از این‏رو، شکى نیست که ترویج هرچه بیشتر آموزه‏هاى دینى و فراگیر کردن امور فرهنگى و گسترش دامنه شمول آن و جذب و تأثیرگذارى هرچه بیشتر بر مخاطبان از مهم‏ترین

دغدغه‏هاى مجموعه‏ها و دست‏اندرکاران و فعالان حوزه‏هاى فرهنگ و اندیشه بخصوص مراکز علمى و دانشگاهى است و یقینا یکى از عوامل آسیب‏زا در حوزه شخصیت اخلاقى و ایمان مذهبى جوانان، بخصوص قشر اندیشمند و فرهیخته دانشجو، روش‏هاى ناکارآمد و ارائه نادرست برنامه‏هاى فرهنگى در دانشگاه‏ها در راستاى تحکیم ارزش‏ها و باورهاى فرهنگى متأثر از فلسفه اجتماعى است؛ امرى که تحت عنوان «انقلاب فرهنگى» از همان اول شکل‏گیرى نظام اسلامى در سال 1357 پایه‏گذارى شده و با هدف اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها براى تحقق دغدغه‏هاى فوق تلاش مى‏کند تا از یک طرف، دانشگاه‏ها را مستقل و بومى نموده، و عزت و اقتدار دانشمندان را حفظ نماید و از سوى دیگر، تأثیرگذارى آن بر فرهنگ و روش‏هاى زندگى را بر مبناى فرهنگ واقعى و اصیل اسلامى و ایرانى از طریق ابزارهایى که در اختیار دارد (دانش و الگوهاى رفتارى مدیران، استادان، کارکنان و مخاطبان) درون‏زا نماید تا در فرایند اجتماعى شدن، در خدمت تربیت انسان‏هاى سالم، ماهر، متخصص، توانمند و بومى‏شده باشند و براى توسعه پایدار و همه‏جانبه جامعه تلاش نمایند. تحقیق حاضر درصدد است معیارهاى مناسب و عملى براى تحقق دانشگاه اسلامى را بر اساس دیدگاه استادان معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم شناسایى و به ترتیب اهمیت اولویت‏گذارى نماید.

بیان مسئله

در هر جامعه‏اى، آموزش نیروى انسانى متخصص و تأمین بعد تخصصى زندگى اجتماعى آنان از طریق تولید دانش تخصصى، جامعه‏پذیرى، فرهنگ‏پذیرى، رشد و پرورش شخصیت، تغییر و تحول، انتظام، انسجام و وحدت، پرورش سیاسى4 و... رسالت اصلى دانشگاه مى‏باشد که از طریق پوشش نیازهاى رشد و توسعه و بهبود شرایط زندگى با بهره‏گیرى از دانش بومى‏شده متناسب با فرهنگ مسلط اجتماعى (دین و فرهنگ) و تأثیرگذارى به واسطه داشتن اندیشمندان و نظریه‏پردازان علمى و اعضاى هیأت علمى خود مى‏کوشد با برخوردار کردن جامعه از انسان‏هاى توانمند و سالم و آشنا به دانش‏هاى بنیادین، ارزش‏هاى اجتماعى و نمادهاى فرهنگ اسلامى را اشاعه دهد و زمینه‏ساز توسعه پویا، جامع، و درون‏زا و مبتنى بر داشته‏ها و آرزوهاى خود باشد. در این بین، کارکرد دانشگاه‏هایى خوب است که بتوانند بین نیازهاى مخاطبان، بهره‏برداران و جامعه در تمام ارکان خود، از نظر دانش، بینش و توانش تعادل برقرار کنند. و یقینا دور از انتظار نیست که اکنون به واسطه استقرار نگرش دینى متأثر از اسلام بر ارکان جامعه ایران، دانشگاه‏ها نیز با مجهز کردن خود به ویژگى‏هاى مذکور، در تحقق جامعه اسلامى به معناى واقعى کلمه نقش فعالى بر عهده بگیرند و پرچم‏دار این تحول باشند. از این‏رو، استقرار دانشگاه اسلامى امرى مهم و ضرورى است و نیز شناسایى و معرفى معیارهاى دقیق، منطقى و مبتنى بر آموزه‏هاى اسلامى و انقلابى براى عملى شدن آن بسیار اساسى است. در این تحقیق، دغدغه اصلى، دسترسى به معیارهاى عملى و اولویت‏بندى‏شده براى تحقق دانشگاه اسلامى با مراجعه به دیدگاه‏ها و تجارب استادان دروس معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم مى‏باشد.

اهداف و سؤالات ویژه تحقیق

مهم‏ترین اهداف تحقیق عبارت‏اند از:

1. شناخت معیارهاى دانشگاه اسلامى از دیدگاه استادان دروس معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم؛

2. تعیین اولویت هریک از معیارهاى شناسایى شده؛

3. جلب توجه مدیران نسبت به حساسیت و اهمیت مسئله، به ویژه متولیان آموزش عالى؛

4. زمینه‏سازى براى عملیاتى شدن مطالعات مربوط به اسلامى شدن دانشگاه‏ها.

از این‏رو، سؤالات تحقیق بر مبناى اهداف مزبور چنین طراحى شدند:

1. معیارهاى دانشگاه اسلامى از دیدگاه استادان دروس معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم کدامند؟

2. کدام یک از معیارها از اولویت و اعتبار بیشترى برخوردارند؟

3. آیا رعایت حجاب اسلامى، برگزارى نماز، ایجاد مسجد و فعالیت‏هاى فرهنگى ـ مذهبى معیار مناسبى براى دانشگاه اسلامى هستند؟

4. آیا داشتن استادان، دانشجویان، کارکنان و مدیران متعهد، آشنا به مبانى دینى و ملتزم به انجام وظایف عبادى در تحقق دانشگاه اسلامى مى‏توانند معیار درستى باشند؟

5. اجراى برنامه‏هاى امر به معروف و نهى از منکر، تبلیغات عقیدتى، حفظ شعائر اسلامى، و نهادینه کردن ارزش‏هاى دینى چه جایگاهى در دانشگاه اسلامى مى‏توانند داشته باشند؟

6. آیا تدوین متون درسى مبتنى بر دین، و ایجاد محیط‏هاى فرهنگى تفکیک‏شده براى دختران و پسران دانشجو، مى‏توانند معیار مناسبى براى دانشگاه اسلامى باشند؟

7. ایجاد محیطى سرشار از معنویت و استفاده از قوانین و مقرّرات مبتنى بر ارزش‏هاى دینى در دانشگاه‏ها تا چه حدى با معیارهاى یک دانشگاه اسلامى تناسب دارند؟

ادبیات و پیشینه نظرى

دانشگاه، مدرسه‏اى با هدف ترویج و ارتقاى سطح دانش و تربیت نیروى انسانى در جهت ارائه آموزش و انجام تحقیقات، از مجموعه دانشکده‏ها و مراکز تحقیقاتى شکل مى‏گیرد.5 ریشه شکل‏گیرى آن، از مدارس اسلامى و از دانشمندان اسلامى بوده6 و سابقه تأسیس آن به قرون یازدهم و دوازدهم، همزمان با ایجاد دانشگاه پزشکى در ایتالیا و چند دانشگاه دیگر در فرانسه و انگلستان و اسپانیا برمى‏گردد.7 در ایران، اولین مدرسه نوین با تأسیس «دارالفنون» در سال 1268ق شکل گرفت و زمینه ایجاد دانشگاه‏هایى همچون «دانشگاه تهران» در سال 1313 با مجوز مجلس شوراى ملى را فراهم کرد.8 دانشگاه در جریان گسترش نظام سرمایه‏دارى به همراه سایر دانشگاه پدیده‏هایى که خاستگاه آن غرب است، به جوامع دیگر از جمله ایران منتقل گردید و در طول زمان به صورت بخشى از ساختار این جوامع درآمد. در فرایند این انتقال اگرچه به تناسب شرایط ساختارى، کارکردهاى دانشگاه در محیط اجتماعى بزرگ‏تر تغییر یافت، اما مؤلفه‏هاى فرهنگى آن تغییر چندانى نکرد و على‏رغم اینکه دانشگاه در توسعه و نوسازى، تربیت کادر رهبرى و تغییر سیاسى نقش دارد و تحصیلات دانشگاهى به نماد وجهه و منزلت و ارزش‏هاى اجتماعى و به یک ایدئولوژى تبدیل مى‏شود، با این حال، آنچه به صورت تثبیت‏شده در حیات دانشگاهى استقرار دارد، ارزش‏ها و باورهاى مرتبط با علم است.9 دانشگاه‏ها در حال حاضر با چالش‏هاى زیادى مواجهند؛ از جمله: تغییر ترکیب جمعیتى دانشجویان و افزایش سهم زنان در آن، افزایش تنوع نقش آنها در سیاست، فرهنگ و فناورى، هماهنگى بین آموزش‏ها و مشاغل در جهت تسریع اشتغال، تعارض بین نظام آموزش کلاسیک و نظام آموزشى مبتنى بر پژوهش، محوریت پژوهش و ضرورت پاسخگو بودن به نیازهاى ملموس جامعه، تمایل به واردات فکر به جاى بومى‏سازى دانش، و ضرورت تسریع آموزش‏هاى مجازى و استفاده از فناورى ارتباطات ماهواره‏اى، و تنوع در منابع مالى و کاهش تکیه بر منابع دولتى، لزوم تغییر ساختارى مطابق تحولات بنیادى در روابط فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى.10 به طور قطع، در این فرایند ایجاد تعادل بین نیازها و الزامات فرهنگى اجتماعى و اقتصادى نیز امرى جدى و مورد توجه خواهد بود. از این‏رو، در موقعیت فعلى به نظر مى‏رسد رسالت و دغدغه دانشگاه‏هاى ما بیش از دیگر دانشگاه‏ها باشد که با ایجاد ساختارهاى پویا و خوداصلاحگر کارکردهاى خود را با محیط اسلامى و ارزشى تطبیق دهند و زمینه را براى تحقق دانشگاه اسلامى فراهم سازند. یقینا تحقق این دانشگاه مستلزم تعریف معیارهاى مشخص، واقعى و مبتنى بر فرهنگ و آموزه‏هاى دینى و اسلامى است. از این‏رو، تحقیق حاضر درصدد شناسایى و اولویت‏بندى معیارهاى دانشگاه اسلامى از دیدگاه استادان معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم است.

دانشگاه اسلامى

اسلامى‏شدن به معناى تحمیل یک حاکمیت، طبقه یا صنف خاص نیست، بلکه عجین ساختن دانش‏اندوزى با آداب معنوى و ارزش‏هاى دینى و انسانى در جامعه علمى است و به معناى مبارزه با انحرافات جامعه علمى، جلوگیرى از تبدیل دانشمندان به عناصرى بدون احساس عاطفى و تعهد دینى و دمیدن روح استقلال در جامعه علمى کشور است. باید روح دانشگاه‏ها اسلامى باشد و آرمان‏ها، اهداف و خلق‏وخوى آن اسلامى و ظاهر آن اصلاح شود، هرچند ظاهرْ شرط لازم است، ولى کافى نیست.11 دانشگاه اسلامى دانشگاهى است که هدف آن، هدف‏هاى اسلامى و دینى باشد و ارکان آن را نیروهاى مؤمن و متعهد تشکیل بدهند و ارزش‏ها نیز در اولویت باشند.12 در دیدگاه دیگرى، دانشگاه اسلامى همچون جامعه‏اى اسلامى، جایى است که ارزش‏هاى حاکم در آن اسلامى باشد و اگر اصول تعبدى و اعتقادى و علمى اسلام در محیط دانشگاه به صورت ارزش درآمد، آن دانشگاه اسلامى است.13 موضوع اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها در ایران، در سال 1359 همزمان با شروع انقلاب فرهنگى آغاز شد.14 امام خمینى قدس‏سرهمعناى اسلامى‏شدن را چنین بیان مى‏فرمایند: «معناى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها این است که استقلال پیدا کند و خودش را از وابستگى به غرب جدا کند و خود را از وابستگى شرق جدا کند و یک کشور مستقل و دانشگاه مستقل و یک فرهنگ مستقل داشته باشیم.»15 مراد از اسلامى‏شدن این است که تمامى عناصر دانشگاه همسو و هم‏جهت با ارزش‏ها و ایده‏هاى اسلامى باشند و یا حداقل در تعارض با الگوها، ارزش‏ها و آرمان‏هاى والاى الهى ـ انسانى نباشند.16 فرایند اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها على‏رغم گذر از فراز و نشیب‏هاى فراوان، هنوز هم از حیث نظرى و تحلیلى و هم به لحاظ علمى با پرسش‏هاى بسیارى روبه‏روست.17 دانشگاه اسلامى رویکردى است که مى‏تواند در ارتقاى فرهنگ دینى از طریق ارائه الگویى توأمان از علم و دین، دمیدن روحیه تعهد و الزام اجتماعى در میان دانشجویان و پژوهشگران براى بهره‏مندى از معرفت و افزایش مسئولیت‏پذیرى، جهت‏دهى درس‏هاى پنهان نظام دانشگاهى به سوى ارزش‏هاى متعالى دینى و ارتقاى فرهنگ عمومى آنان، فضاسازى علمى مطلوب براى ارائه راه‏کارهاى عملى به منظور فائق آمدن بر اختلافات، بازسازى تمدن اسلامى در پرتو توسعه علمى و با حضور نظرى و فیزیکى دانشگاهیان تأثیر داشته باشد.18 از دیدگاه موافقان، ضرورت انقلاب فرهنگى و جدى گرفتن ادامه آن در قالب حرکت اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها، ارج نهادن و پاس‏دارى از رشد و تکامل در پرتو این حرکت فرهنگى و لزوم تبیین ضعف‏ها و ترسیم برنامه‏هایى براى آینده از دلایل تداوم این کار است؛ اما مخالفان معتقدند: این کار به عنوان نوعى قشرى‏گرى و فرصت‏طلبى، انحصارطلبى و گروه‏گرایى بوده و انقلاب فرهنگى را زیانبار مى‏نماید. ایشان اسلامى‏کردن را حرکتى براى بى‏رقیب کردن حاکمیت و در راستاى ارضاى حفظ ظاهرپسندى قشریون مذهبى، تحقیر دانشگاه‏ها و کادر علمى تلقّى مى‏نمایند.19 البته هنوز هم موانعى درونى (مانند فضاى فکرى و ذهنى ارکان دانشگاه‏ها)، موانع بیرونى (مانند تهاجم فرهنگى و فقدان برنامه‏ریزى)،20 ابهام در ارزش‏ها و حدود وظایف فقهى و حقوقى،21 افراط و تفریط در قلمرو آزادى و به کارگمارى استادان و مدیران فاقد تعلق دینى و حساسیت مذهبى در صدر امور، و علم‏زدگى و عنوان‏گرایى و دورى از واقع‏نگرى و دین‏محورى در دانشگاه‏ها وجود دارد که لازم است با تدوین استراتژى‏هاى کلان، جامع، علمى و مؤثر و تنظیم معیارهاى واقعى، مبتنى بر ارزش‏هاى اسلامى و انقلابى و آرمان‏هاى والاى جامعه مسلمان، راه را براى تحقق اهداف هموار کرد. این مقال درصدد دسترسى به این مهم از طریق واکاوى نظریه‏هاى موجود و تبیین دیدگاه استادان دروس معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم برآمده است.

پیشینه عملى تحقیق

بررسى‏ها نشان مى‏دهد تحقیقات توصیفى زیادى در مورد معیارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها انجام نشده است و اغلب به صورت مطالعات کتابخانه‏اى سعى در تبیین دیدگاه‏ها و موانع و چالش‏هاى پیش‏روى و احیانا راه‏کارهاى تحقق دانشگاه اسلامى داشته‏اند که در زیر به برخى از آنها اشاره مى‏شود.

گروه مطالعاتى معاونت پژوهشى نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها22 در تحلیلى بر اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها، بر استفاده از افراد صاحب‏نظر و متمرکز براى برنامه‏ریزى عملى و منطقى، اجتناب از اندیشه انتزاعى و واقع‏بینى و توجه عملى به شرایط و امکانات و استفاده از تبلیغات صحیح و جلوگیرى از ارعاب و تهدید دانشجویان و دانشگاهیان از طریق امر به معروف و نهى از منکر کمیته انضباطى و گزینش تأکید مى‏نماید.

در مقاله «اولویت‏گذارى در برنامه کوتاه‏مدت اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»23 مهم‏ترین راه‏کار را در تربیت استاد به دلیل تأثیراتش در ابعاد مختلف دانشگاه مى‏داند.

مروتى در مقاله «از دانشگاه تا دانشگاه اسلامى»،24 برگزارى همایش‏ها و گردهمایى‏ها براى تبیین دقیق موضوع و تزریق نیروهاى متعهد و معتقد به دانشگاه‏ها، بخصوص مدیریت مراکز آموزش عالى، دقت در گزینش و سازماندهى استادان، و تغییر در ساختار آموزشى، پژوهشى و ادارى و طرد نیروهاى دگراندیش از مسئولیت‏ها را به عنوان برنامه‏هاى کوتاه‏مدت مى‏داند و تربیت استادان متعهد، اصلاح منابع براساس منابع اسلامى و ایمن‏سازى و مصونیت فرهنگى، برنامه‏ریزى فرهنگى و نهادینه کردن ارزش‏ها را از راه‏کارهاى بلندمدت اسلامى شدن دانشگاه‏ها بیان مى‏کند.

باقرآبادى در مقاله «راه‏کارهاى عملى اسلامى شدن دانشگاه‏ها»،25 مهم‏ترین راه‏کارها را در گزینش رؤسا و اعضاى هیأت علمى، بازنگرى متون درسى و جهت دادن به تحقیقات، و جدیت در انجام مراسم‏هاى عبادى از جمله نماز و حجاب و جلوگیرى از اختلاط دانشجویان دختر و پسر مى‏داند.

زراعت در مقاله «راه‏هاى اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»،26 ایجاد فرهنگ اخلاص و تحصیل براى خدا، پرهیز از مدرک‏گرایى، تجدیدنظر در دروس و رشته‏ها مطابق منابع شرعى و اسلامى، نظارت و کنترل جزوات درسى، گزینش استادان، دانشجویان و کارکنان، انتخاب و انتصاب افراد متخصص و متعهد در مدیریت دانشگاه‏ها، افزایش اعتبارات، وحدت حوزه و دانشگاه و احیاى سنت اسلامى «بحث آزاد» براى ارائه افکار و عقاید را به عنوان راه‏کارهاى مناسب معرفى مى‏نماید.27 نیز در نقش دانشجویان در اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها، تغییر بنیادى در همه ابعاد دانشگاه با مسئولیت‏پذیرى همه ملت و دولت را امرى قابل تحقق براى عملى شدن و خروج از شعار مى‏داند.

در مقاله «قطره‏اى از دریا»28 دو رکن اصلى دانشگاه، یعنى دانشجو و استاد در ایجاد دانشگاه اسلامى و به منصه ظهور رسانیدن اهداف متعالى اسلام و رعایت تعلیم و تزکیه، بسیار مهم دانسته شده است.29

مقاله «مفهوم و ماهیت دانشگاه اسلامى»، اکتفا به ظواهر دینى، پرداختن صرف به تهذیب، گرداندن مساجد و غفلت از آموزش عمیق و تخصصى دین را از عوامل اصلى عدم توفیق ستاد انقلاب فرهنگى در سالیان گذشته مى‏داند.

در مقاله «برداشت‏هاى گوناگون از دانشگاه اسلامى»30 فقدان تلقّى واحد از دانشگاه اسلامى، فقدان نظریه‏پردازى علمى، فقدان وحدت منطقى و مبنایى بین حوزه و دانشگاه، فقدان همپوشى تعامل و روابط واقع‏بینانه بین علم و دین از موانع شکل‏گیرى دانشگاه اسلامى معرفى شده‏اند.

مقیسه در مقاله‏اى، وجود ابهام در برخى از ارزش‏ها و حدود و وظایف فقهى و حقوقى و ضرورت توجه فضاى اجتهادى حوزه‏هاى علمیه را از موانع تحقق دانشگاه اسلامى دانسته است.31

اطلاع‏رسانى صحیح به همراه تهییج و تحرک انگیزه‏هاى پاک عناصر سه‏گانه دانشجو، استاد و مدیر و بررسى ریشه‏اى و علمى موانع و مشکلات و ارائه راه‏کارهاى بنیادین و تبلیغات اثربخش، از دیگر راه‏کارهاى مناسب اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها معرفى شده است.32

نویسنده مقاله «فرایند اسلامى کردن دانشگاه‏ها در ایران»، ضرورت اجماع بر سر شاخص‏هاى اسلامى‏شدن، اعمال مدیریت واحد، و توجه به مؤلفه‏هاى نظام آموزشى، محتواى آموزشى، مدیریت، استادان، دانشجویان و فضاى دانشگاه را از راه‏حل‏هاى مناسب تحقق این مهم مى‏داند.

همچنین اخوان کاظمى در مقاله‏اى، راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها را در زدودن موانع، تأکید بر سیاست شایسته‏سالارى و تقویت علوم انسانى و جنبش تولید علم و حل مشکلات معیشتى استادان، تحکیم و ترویج ارزش‏هاى اسلامى و انقلابى و تضعیف ارزش‏هاى غربى دانسته است.33

نوایى راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها را تکیه بر اصول مدیریت اسلامى و بهینه‏سازى مدیریت دانشگاه‏ها و تربیت دانشجویان متناسب با ارزش‏هاى انقلاب اسلامى و اصل تحول ساختارى متون درسى و گزینش استادان و پرهیز از سیاست‏بازى معرفى کرده است.34

بانشى در راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها، به صورت یک مطالعه توصیفى ـ پیمایشى نشان داد: مدیریت صحیح منابع و محتواهاى دانش براساس توانمندى‏هاى علوم انسانى و اسلامى بومى، بر اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها مى‏افزاید و غنى‏سازى محتواى برنامه‏هاى فرهنگى ـ آموزشى و دانشجویى مطابق با بینش سیاسى اجتماعى و اسلامى فرایند اسلامى‏شدن را تسریع مى‏بخشد. این مطالعه، نقش بازسازى فرهنگى ـ آموزشى و پژوهشى مناسب با ارزش‏هاى اسلامى و تعامل علمى بین حوزویان و دانشگاهیان را چندان اثربخش نمى‏نمایاند.35

فضل‏الهى و حاج ابراهیمى در مقاله «راه‏کارهاى عملى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها، با رویکردى به دیدگاه استادان معارف اسلامى» نشان داد: به کارگیرى مدیران متعهد، متدین و حساس به مبانى و ارزش‏هاى اسلامى در کوتاه‏مدت و بلندمدت، تجدیدنظر بنیادین در ساختار نظام آموزشى و پژوهشى و ترسیم شاخص‏هاى شفاف یک دانشگاه اسلامى، به ترتیب از عملى‏ترین راه‏کارها براى اسلامى‏شدن دانشگاه‏هاست.36

معیارهاى دانشگاه اسلامى

در خصوص معیارهاى دانشگاه اسلامى، مى‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. اجراى برنامه‏هاى فرهنگى مناسب با فرهنگ دینى و ارزشى جامعه از جمله، فراهم ساختن زمینه انتخاب طرح و اجراى برنامه‏هاى فرهنگى ـ مذهبى هدفمند و از پیش تعیین‏شده، و اجتناب از طرح و بررسى هر نوع مطالب متناقض با اعتقادات و باورهاى دینى فراگیران، مخاطب‏شناسى و هماهنگى با مخاطب و توجه به نیازها و علایق دریافت‏کنندگان برنامه‏هاى فرهنگى ـ دینى و اطلاع داشتن از سطح آگاهى و پیش‏یافته‏هاى ذهنى آنها و رعایت احترام و برخورد اصولى؛

2. توجه به بایدهاى ترویج اخلاق و دین در دانشگاه‏ها؛ از قبیل اخلاص و خدایى بودن هدف،37 همراهى علم و تقوا،38 و صداقت و یگانگى گفتار و کردار (امام صادق علیه‏السلام در این زمینه مى‏فرمایند: به راستى اگر عالم به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دل‏ها بلغزد، آنچنان‏که باران از روى سنگ صاف بلغزد39)، درک اهمیت کار در دانشگاه‏ها و اهمیت امور فرهنگى و شناخت مخاطبان و نیازهاى آنها، به کارگیرى اکسیر محبت، برخورد عالمانه و بهره‏گیرى از اندیشه با دانشجویان و دانشگاهیان و اقدامات فعال و پیش‏گیرانه در برابر برنامه‏هاى ضددینى؛

3. توجه به نبایدهاى ترویج اخلاق و دین در دانشگاه‏ها؛ از جمله: پرهیز از بدبینى و سوءظن نسبت به مخاطبان، رفاه‏طلبى و تجمل‏گرایى و دورى از برخورد جناحى، حزبى و تشکیلاتى با دانشجویان،40 و جلوگیرى از پردازش ضعیف موضوعات دینى و وجود خرافات در آنها؛

4. استفاده از منابع علوم دینى در تنظیم محتواى درسى دروس دانشگاهى؛

5. بررسى مفهوم علم و توجه به خصوصیات علم؛ از قبیل: دعوت به توحید، آدم‏سازى، توجه به خدا، اولویت به تزکیه به عنوان هدف اصلى تربیت، تکمیل مکارم اخلاق، و تلفیق مفاهیم اسلامى با علم کنونى و تشویق تفکر انتقادى به عنوان ساختار فکرى غالب در دانشگاه؛

6. به کارگیرى استادان متخصص و متعهد و آشنا به معارف اسلامى، و نیز تربیت دانشجویان ملتزم و متعهد به اصول دین براى بیان واقعیت‏ها و حفظ دین و کشور، آدم‏سازى، مقابله با منحرفان و اخلالگران، نجات مغزهاى غرب‏زده، مؤمن ساختن دانشگاهیان، امانت‏دارى نسل آینده، تربیت متخصص مستقل، مقابله با کارشکنى و بى‏تفاوتى، مسئولیت‏پذیرى، اصلاح فرهنگ و استقلال آن، دور کردن ناامیدى از دل‏هاى دانشجویان، آگاه نمودن جوانان، اصلاح کتاب‏هاى درسى، قطع امید از غرب، تربیت اخلاقى، تربیت صحیح اسلامى‏وپاک‏سازى‏محیط آموزشى؛

7. بار آوردن افراد (دانشجویان) متعهد و ملتزم به احکام اسلام، براى آگاه‏سازى ملت‏ها، و نیز حفظ انسجام و تقویت ایمان دانشجویان براى پر کردن مساجد، تداوم‏بخشى به راه انقلاب، مقابله با منحرفان و تفرقه‏افکنان؛

8. مدیریت مبتنى بر اصول اسلامى و دینى، اخلاق مدیریتى، و پرهیز از: تبعیض‏ها در باب جذب دانشجو، شهریه و کمک‏هاى مالى؛ مدیریت اسناد و مدارک؛ معیارهاى دسترسى به محیط فیزیکى؛ سوءاستفاده از قدرت و تعارض منافع؛ پارتى‏بازى؛ اطلاعات محرمانه؛ تخلفات نرم‏افزارى و حق انحصارى اثر؛ و تخلفات اینترنتى.

روش تحقیق

روش تحقیق از نظر اهداف کاربردى و به لحاظ شیوه جمع‏آورى اطلاعات، توصیفى ـ پیمایشى است. جامعه آمارى، همه استادان داراى مجوز تدریس از معاونت امور اساتید نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها براى تدریس دروس معارف اسلامى در دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم در نیم‏سال اول سال تحصیلى 90ـ89 بودند که کل آنان (40 نفر) به عنوان نمونه آمارى انتخاب شدند. ابزار جمع‏آورى اطلاعات، علاوه بر تحلیل اسنادى مقالات موجود، پرسشنامه محقق‏ساخته حاوى تعداد 18 معیار در مقیاس آرایش رتبه‏اى بود که از آزمودنى‏ها مى‏خواست به هریک از معیارها به ترتیب اهمیت از 1 تا 5 نمره بدهند. شایان ذکر است براى تعیین معیارها، ابتدا تعداد 25 معیار شناسایى شد و پس از اعتباریابى صورى از نظر متخصصان به 18 مورد تقلیل یافت که پایایى آنها معادل 87/0 محاسبه گردید. براى تجزیه و تحلیل اطلاعات، از آمار توصیفى در حد میانگین، انحراف استاندارد، ضریب پراکندگى براى رتبه‏بندى معیارها، و آمار استنباطى در حد آزمون Zبراى مقایسه یک میانگین با یک عدد ثابت استفاده شده است.

یافته‏ها

داده‏هاى جدول (1)، تعداد 18 معیار تعیین‏شده براى دانشگاه اسلامى را به همراه نمرات حاصل از بررسى دیدگاه استادان دروس معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم را نشان مى‏دهد. مطابق اطلاعات:

1. رعایت حجاب کامل اسلامى در محیط دانشگاه، با نمره 177، میانگین 425/4، انحراف استاندارد 781/0، نمره Zمعادل 146/9 و ضریب پراکندگى 65/17 به عنوان اولین و مهم‏ترین معیار یک دانشگاه اسلامى شناخته شده است و چون Zمحاسبه‏شده (146/9) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین محاسبه‏شده با حد متوسط مورد انتظار (3) معنى‏دار بوده و با اطمینان 99 درصد مى‏توان گفت: رعایت شدن حجاب کامل اسلامى در محیط دانشگاه یک معیار قطعى و قابل قبول است و از طرف دیگر، این معیار با داشتن بیشترین نمره و کمترین انحراف معیار و کوچک‏ترین ضریب پراکندگى، اولویت‏دارترین معیار یک دانشگاه اسلامى تعیین شده است.

2. نهادینه بودن ارزش‏هاى اسلامى در بین دانشجویان، با نمره 166، میانگین 15/4، انحراف استاندارد 781/0، و ضریب پراکندگى 819/18 به عنوان دومین معیار دانشگاه اسلامى تعیین گردیده است. بر اساس آزمون Z، چون Zمحاسبه‏شده (349/9) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس با اطمینان 99 درصد تفاوت بین میانگین به دست آمده و حد متوسط مورد انتظار (3) معنى‏دار مى‏باشد.

3. نهادینه بودن ارزش‏هاى اسلامى در بین استادان دانشگاه، با کسب نمره 175، میانگین 375/4، انحراف استاندارد 868/0، و ضریب پراکندگى 84/19 به عنوان سومین معیار دانشگاه اسلامى در اولویت قرار گرفت. مطابق آزمون Z، چون Zمحاسبه‏شده (036/10) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى به دست آمده و مورد انتظار معنى‏دار بوده و قطعیت پیدا مى‏کند.

4. برخوردارى دانشگاه‏ها از استادان متعهد، متخصص و آشنا به مبانى دینى، با نمره 175، میانگین 375/4، انحراف استاندارد 925/0، و ضریب پراکندگى 14/21 و با اطمینان 99 درصد به عنوان معیار چهارم یک دانشگاه اسلامى برگزیده شده است و بزرگ‏تر بودن Z محاسبه‏شده (417/9) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = مؤید وجود تفاوت معنى‏دار بین میانگین به دست آمده و حد متوسط مورد انتظار است.

جدول 1: نمرات آزمودنى‏ها به معیارهاى دانشگاه اسلامى

5. از دیگر معیارهاى مهم دانشگاه اسلامى، داشتن مدیران متعهد و ملتزم به مبانى اسلامى است که با نمره 167، میانگین 175/4، انحراف استاندارد 903/0، و ضریب پراکندگى 628/21 در رتبه پنجم قرار گرفته است. تحلیل داده‏ها نشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (216/8) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى مورد مقایسه معنى‏دار بوده و با 99 درصد اطمینان این معیار قطعیت دارد.

6. داشتن محتواى درسى مبتنى بر معارف دینى از دیدگاه استادان، با کسب نمره 163، میانگین 075/4، انحراف استاندارد 917/0، و ضریب پراکندگى 5/22 در بین معیارها در رده ششم قرار گرفت. مطابق آزمون Z، چون Zمحاسبه‏شده (413/7) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى به دست‏آمده و حد متوسط مورد انتظار (3) معنى‏دار بوده و با اطمینان 99 درصد مى‏توان به این نتیجه رسید که داشتن متون و محتواى درسى مبتنى بر معارف دینى یک معیار قابل قبول و قطعى است.

7. وجود قوانین مبتنى بر فرهنگ و ارزش‏هاى دینى، یکى دیگر از معیارهاى دانشگاه اسلامى است. به دست آوردن نمره 161، میانگین 025/4، انحراف استاندارد 919/0، و ضریب پراکندگى 833/22 و رتبه 7 مؤید این نکته است و تجزیه و تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Z نشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (068/7) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار و معیار قابل قبول است.

8. از معیارهاى دیگر قابل قبول براى دانشگاه اسلامى، دایر بودن برنامه امر به معروف و نهى از منکر در دانشگاه‏هاست که با اختصاص نمره 165، میانگین 125/4، انحراف استاندارد 017/1، و ضریب پراکندگى 65/24 در اولویت هشتم قرار دارد. تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Zمبین این است؛ چون Zمحاسبه‏شده (987/6) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 =(58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى مورد مقایسه معنى‏دار مى‏باشد و با اطمینان 99 درصد دایر بودن برنامه امر به معروف و نهى از منکر یک معیار قابل قبول براى دانشگاه اسلامى است.

9. حفظ شعائر اسلامى در محیط دانشگاه، با کسب نمره 151، میانگین 775/3، انحراف استاندارد 947/0، و ضریب پراکندگى 086/25 به عنوان معیار دانشگاه اسلامى در جایگاه نهم قرار گرفته است. تحلیل اطلاعات بر اساس آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (167/5) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 =(58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى به دست‏آمده و حد متوسط مورد انتظار معنى‏دار بوده و معیار قطعى شده است.

10. نهادینه بودن ارزش‏هاى اسلامى در بین کارکنان، با کسب نمره 152، میانگین 8/3، انحراف استاندارد 043/1، و ضریب پراکندگى 45/27 در دهمین جایگاه در بین معیارهاى دانشگاه اسلامى قرار دارد. تجزیه و تحلیل اطلاعات بر اساس آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Z محاسبه‏شده (848/4) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار بوده و معیار قابل قبول است.

11. برپایى نماز جماعت با امامت علماى سرشناس در محیط دانشگاه، از معیارهاى اولویت‏دار یک دانشگاه اسلامى است که با نمره 151، میانگین 775/3، انحراف استاندارد 097/1، و ضریب پراکندگى 06/29 در جایگاه یازدهم قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (479/4) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى به دست‏آمده و حد متوسط‏موردانتظارمعنى‏داربوده،بااطمینان 99 درصد مى‏توان برپایى نماز جماعت را به عنوان یک معیار تلقّى کرد.

12. اجراى برنامه‏هاى فرهنگى ـ مذهبى در محیط دانشگاه براى دانشجویان، با کسب نمره 145، میانگین 625/3، انحراف استاندارد 054/1، و ضریب پراکندگى 075/29 در جایگاه دوازدهم قرار گرفته است. تحلیل داده‏ها مطابق آزمون Zبیانگر بزرگ‏تر بودن Z محاسبه‏شده (742/3) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) است. و با اطمینان 99 درصد تفاوت میانگین‏هاى محاسبه‏شده و حد متوسط مورد انتظار معنى‏دار مى‏نمایاند. بر این اساس، اجراى برنامه‏هاى فرهنگى ـ مذهبى در محیط دانشگاهى، معیار قابل قبول دانشگاه اسلامى است.

13. سیزدهمین معیار دانشگاه اسلامى، داشتن فضاى عبادى از جمله مسجد یا نمازخانه مناسب است که با به دست آوردن نمره 150، میانگین 75/3، انحراف استاندارد 126/1، و ضریب پراکندگى 026/30 در این رتبه قرار گرفته است. تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Z نشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (213/4) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت بین میانگین‏ها معنى‏دار، و معیار قابل پذیرش است.

14. وجود تبلیغات صحیح در مورد مباحث عقیدتى، با به دست آوردن نمره 144، میانگین 6/3، انحراف استاندارد 081/1، و ضریب پراکندگى 028/30 در جایگاه چهاردهم در بین معیارهاى دانشگاه اسلامى قرار گرفت. تحلیل داده‏ها نشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (508/3) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 =(58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏هاى به دست‏آمده و حد متوسط مورد انتظار معنى‏دار بوده و تبلیغات صحیح مباحث عقیدتى یک معیار قابل قبول تلقّى مى‏شود.

15. از معیارهاى دیگر موردنظر استادان معارف اسلامى براى دانشگاه اسلامى، برگزارى سخنرانى‏هاى علمى ـ مذهبى در دانشگاه است که با کسب نمره 135، میانگین 375/3، انحراف استاندارد 055/1، و ضریب پراکندگى 245/2 در جایگاه پانزدهم قرار گرفته است. تحلیل داده‏ها مطابق آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Z محاسبه‏شده (245/2) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار و با اطمینان 99 درصد معیار تأیید مى‏شود.

16. برخوردارى دانشگاه از محیطى سرشار از معنویت، با نمره 130، میانگین 25/3، انحراف استاندارد 031/1 و ضریب پراکندگى 723/31 در رتبه شانزدهم قرار گرفته است. تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (534/1) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) کوچک‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار نبوده و به عنوان یک معیار دانشگاه اسلامى نمره قابل قبولى به دست نیاورده و مورد تأیید قرار نگرفته است.

17. داشتن دانشجویان برخوردار از فرهنگ اسلامى، با نمره 149، میانگین 725/3، انحراف استاندارد 198/1، و ضریب پراکندگى 16/32 در جایگاه هفدهم قرار گرفت. تحلیل داده‏ها بر اساس آزمون Zنشان مى‏دهد: چون Z محاسبه‏شده (835/3) از Zبحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار بوده و معیار تأیید مى‏شود.

18. برخوردارى از محیط‏هاى فرهنگى تفکیک‏شده براى دانشجویان دختر و پسر در دانشگاه‏ها نیز از معیارهاى دانشگاه اسلامى است که با کسب نمره 150، میانگین 75/3، انحراف استاندارد 316/1، و ضریب پراکندگى 093/35 در جایگاه هجدهم قرار دارد. تحلیل داده‏ها نشان مى‏دهد: چون Zمحاسبه‏شده (605/3) از Z بحرانى در سطح اطمینان 99/0 و 01/0 = (58/2) بزرگ‏تر است، پس تفاوت میانگین‏ها معنى‏دار بوده و معیار تأیید مى‏شود.

19. به استثناى معیار ردیف 14 (برخوردارى دانشگاه از محیطى سرشار از معنویت)، بقیه معیارها با اطمینان 99 درصد به عنوان یک معیار به تأیید رسیدند.

نتیجه‏گیرى

این مطالعه با تحلیل دیدگاه استادان معارف اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى قم، نشان داد: رعایت حجاب اسلامى، نهادینه بودن ارزش‏هاى اسلامى در بین دانشجویان و استادان، برخوردارى دانشگاه‏ها از استادان متعهد، متخصص و آشنا به مبانى دینى، داشتن مدیران حساس، متعهد و ملتزم به مبانى دینى، اجراى برنامه‏هاى فرهنگى ـ مذهبى، داشتن فضاى عبادى از جمله مسجد یا نمازخانه مناسب، تبلیغات صحیح مسائل عقیدتى، برگزارى سخنرانى‏هاى علمى ـ مذهبى، داشتن دانشجویان داراى فرهنگ اسلامى، داشتن متون درسى مبتنى بر معارف اسلامى، وجود قوانین و مقرّرات مبتنى بر آموزه‏هاى فرهنگ اسلامى، دایر بودن امر به معروف و نهى از منکر، حفظ شعائر، نهادینه بودن ارزش‏هاى اسلامى در بین کارکنان و برخوردارى از محیط‏هاى فرهنگى تفکیک‏شده براى دانشجویان دختر و پسر و برپایى نماز جماعت در محیط دانشگاه، از معیارهاى قابل قبول یک دانشگاه اسلامى هستند که مطابق آزمون Zبه تأیید رسیدند و «برخوردارى از محیطى سرشار از معنویت» نمره قابل قبول علمى از دیدگاه استادان به دست نیاورد.

··· منابع

ـ اخوان کاظمى، بهرام، «راه‏کارهایى براى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، ش 18و19، تابستان و پاییز 1382، ص 21ـ44.

ـ باقرآبادى، فرامرز، «راه‏کارهاى علمى اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 2، پاییز 1376، ص 62ـ73.

ـ بانشى، زینب، راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها از دیدگاه اساتید دروس معارف اسلامى دانشگاه‏هاى قم، پایان‏نامه کارشناسى، رشته مدیریت و برنامه‏ریزى آموزشى، قم، دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه قم، 1389.

ـ بهداروند، محمدمهدى، «راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال نهم، ش 27، پاییز 1384، ص 59ـ88.

ـ پورعزت، على‏اصغر و همکاران، «الگوى مطلوب طراحى دانشگاه‏ها و مؤسسات آموزشى عالى ایران در عصر جهانى شدن»، دانشگاه اسلامى، سال دوازدهم، ش 40، زمستان 1387، ص 3ـ22.

ـ تقوى‏مقدم، مصطفى، «اولویت‏گذارى در برنامه‏هاى کوتاه مدت اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، تابستان 1376، ص 36ـ48.

ـ خادمى، عین‏اللّه، «نقش دانشجویان در اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 15، زمستان 1381، ص 79ـ93.

ـ خان‏محمدى، کریم، «فرایند اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها در ایران با رویکرد سیاستگذارى فرهنگى»، دانشگاه اسلامى، سال دهم، ش 31و32، پاییز و زمستان 1385، ص 85ـ122.

ـ دژاکام، على، «برداشت‏هاى گوناگون از دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 17، بهار 1389، ص 49ـ62.

ـ زراعت، عباس، «راه‏هاى اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، تابستان 1376، ص 51ـ64.

ـ سعدى، محمدجواد، «اقدامى اصولى در اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 6، بهار 1377، ص 37ـ48.

ـ شعبانى، حسن، مهارت‏هاى آموزشى و پرورشى، تهران، سمت، 1371.

ـ عطارزاده، مجتبى، «دانشگاه و نوآورى؛ کارکرد و آسیب‏شناسى»، دانشگاه اسلامى، ش 40، زمستان 1387، ص 37ـ42.

ـ علاقه‏بند، على، مبانى نظرى و اصول مدیریت آموزشى، تهران، روان، 1385.

ـ علم‏الهدى، احمد، «اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 17، بهار 1382، ص 21ـ29.

ـ على‏احمدى، حسین، «مفهوم و ماهیت دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، پاییز 1381، ص 23ـ38.

ـ عیوضى، على‏اشرف، «قطره‏اى از دریا: سیرى در اندیشه‏هاى امام خمینى قدس‏سره درباره دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، پاییز 1381، ص 13ـ22.

ـ فضل‏الهى، سیف‏اله و محمدتقى حاج‏ابراهیمى، «راه‏کارهاى عملى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها؛ با رویکردى به دیدگاه استادان معارف اسلامى»، معرفت، سال نوزدهم، ش 157، دى 1389، ص 67ـ82.

ـ قدوسى‏زاده، حسن، نکته‏هاى ناب، قم، معارف، 1384.

ـ قمى، محسن، «نقش دانشگاه در ارتقاء فرهنگ دینى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، پاییز 1381، ص 201ـ211.

ـ قورچیان، نادرقلى و همکاران، دائره‏المعارف آموزشى عالى، تهران، وزارت علوم، تحقیقات و فناورى، 1383.

ـ کاشانى، مجید، «تحلیل راه‏کارهاى مصوب آموزش عالى براى تحقق فضاى اسلامى دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، ش 25و26، بهار و تابستان 1384، ص 13ـ46.

ـ کلینى، محمدبن یعقوب، اصول کافى، ترجمه محمدباقر کمره‏اى، تهران، اسوه، 1379.

ـ گروه مطالعات معاونت پژوهشى نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها، «تحلیلى بر اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، تابستان 1376، ص 91ـ104.

ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاضواء، 1413ق.

ـ مروتى، سهراب، «از دانشگاه تا دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 3، زمستان 1376، ص 11ـ24.

ـ مقیسه، حسین، «موانع اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال نهم، ش 27، پاییز 1384، ص 89ـ101.

ـ نوایى، على‏اکبر، «پروژه اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها و راه‏کارهاى آن»، دانشگاه اسلامى، ش 18و19، تابستان و پاییز 1382، ص 45ـ71.

* عضو هیئت علمى گروه علوم تربیتى دانشگاه آزاد اسلامى واحد قم. دریافت: 11/3/90 ـ پذیرش: 29/6/90.

fazlollahigh@yahoo.com

** کارشناس علوم تربیتى. S.eslamifar@gmail.com

1ـ نادرقلى قورچیان و همکاران، دائره‏المعارف آموزشى عالى، ج 1، ص 9.

2ـ على‏اصغر پورعزت و همکاران، «الگوى مطلوب طراحى دانشگاه‏ها و مؤسسات آموزشى عالى ایران در عصر جهانى‏شدن»، دانشگاه اسلامى، سال دوازدهم، ش 40، ص 10.

3ـ مجید کاشانى، «تحلیل راه‏کارهاى مصوب آموزش عالى براى تحقق فضاى اسلامى دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، ش 25و26، ص 16.

4ـ على علاقه‏بند، مبانى نظرى و اصول مدیریت آموزشى، ص 17.

5ـ على‏اشرف عیوضى، «قطره‏اى از دریا: سیرى در اندیشه‏هاى امام خمینى قدس‏سره درباره دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، ص 16.

6ـ محمدجواد سعدى، «اقدامى اصولى در اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 6، ص 41.

7ـ همان، ص 42.

8ـ همان، ص 45.

9ـ مجتبى عطارزاده، «دانشگاه و نوآورى؛ کارکرد و آسیب‏شناسى»، دانشگاه اسلامى، ش 40، ص 24.

10ـ نادرقلى قورچیان و همکاران، همان، ج 1، ص 362.

11ـ على‏اشرف عیوضى، همان، ص 21.

12ـ عباس زراعت، «راه‏هاى اسلامى کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، ص 54.

13ـ احمد علم‏الهدى، «اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 17، ص 27.

14ـ کریم خان‏محمدى، «فرایند اسلامى کردن دانشگاه‏ها در ایران با رویکرد سیاستگذارى فرهنگى»، دانشگاه اسلامى، سال دهم، ش 31و32، ص 86.

15ـ عباس زراعت، همان، ص 53.

16ـ عین‏اللّه خادمى، «نقش دانشجویان در اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 15، ص 80.

17ـ نادرقلى قورچیان و همکاران، همان، ص 435.

18ـ محسن قمى، «نقش دانشگاه در ارتقاء فرهنگ دینى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، ص 201.

19ـ گروه مطالعات معاونت پژوهشى نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها، «تحلیلى بر اسلامى‏کردن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، ص 99.

20ـ زینب بانشى، راه‏کارهاى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها از دیدگاه اساتید دروس معارف اسلامى دانشگاه‏هاى قم، ص 35.

21ـ حسین مقیسه، «موانع اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال نهم، ش 27، ص 89.

22ـ گروه مطالعاتى معاونت پژوهشى نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها، همان، ص 92ـ96.

23ـ مصطفى تقوى‏مقدم، «اولویت‏گذارى در برنامه کوتاه‏مدت اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 1، ص 37.

24ـ سهراب مروتى، «از دانشگاه تا دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 3، ص 12.

25ـ فرامرز باقرآبادى، «راه‏کارهاى عملى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال اول، ش 2، ص 63.

26ـ عباس زراعت، همان، ص 52.

27ـ عین‏اللّه خادمى، «نقش دانشجویان در اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 15، ص 92.

28ـ على‏اشرف عیوضى، همان، ص 13.

29ـ حسین على‏احمدى، «مفهوم و ماهیت دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال ششم، ش 14، ص 23.

30ـ على دژاکام، «برداشت‏هاى گوناگون از دانشگاه اسلامى»، دانشگاه اسلامى، سال هفتم، ش 17، ص 61.

31ـ حسین مقیسه، «موانع اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، سال نهم، ش 27، ص 100.

32ـ کریم خان‏محمدى، همان، ص 83.

33ـ بهرام اخوان‏کاظمى، «راه‏کارهایى براى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها»، دانشگاه اسلامى، ش 18و19، ص 22.

34ـ على‏اکبر نوایى، «پروژه اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها و راه‏کارهاى آن»، دانشگاه اسلامى، ش 18و19، ص 46.

35ـ زینب بانشى، همان، ص 80ـ83.

36ـ سیف‏اله فضل‏الهى و محمدتقى حاج‏ابراهیمى، «راه‏کارهاى عملى اسلامى‏شدن دانشگاه‏ها؛ با رویکردى به دیدگاه استادان معارف اسلامى»، معرفت، ش 157، ص 67.

37ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 212.

38ـ حسن شعبانى، مهارت‏هاى آموزشى و پرورشى، ص 137.

39ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ترجمه محمدباقر کمره‏اى، ج 1، ص 59.

40ـ حسن قدوسى‏زاده، نکته‏هاى ناب، ج 4، ص 18.